Пријавата можете и да ја потполнете во архивата на училиштето.
Оглас
Завршна сметка за 2020 година и Одлуки од УО
Прирачник за оператори со храна
Организација на потрошувачите
на Македонија
ПРИРАЧНИК
за операторите со храна во училишните установи
ПРИРАЧНИК
за операторите со храна во училишните установи
Автори:
Проф. др Гордана Ристовска
Асс.мр Зоран Живиќ
Проф. Др Тања Петреска Ивановска
Проф. др Лидија Петрушевска Този
Скопје, 2020
СОДРЖИНА
ДЕЛ I – ДОБРА ПРОИЗВОДНА И ДОБРА ХИГИЕНСКА ПРАКТИКА ВО
ОБЈЕКТИТЕ ЗА ПОДГОТОВКА НА ХРАНА ВО УЧИЛИШНИ УСТАНОВИ
1. Дефиниции
2. Примена на ДХП и ДПП 6
2.1. Хигиена на објектот
2.2. Контрола на операциите 10
2.3. Хигиена на персоналот и обуки 14
2.4. Чистење и одржување на просториите за храна 15
2.5. Транспорт на храната 19
2.6. Управување и записи 20
ДЕЛ II – ИСХРАНА НА ДЕЦАТА ВО УЧИЛИШНИ УСТАНОВИ
1. Енергетски и нутритивни потреби на децата во училишни установи 21
2. Главни категории на храна од кои се состојат оброците за учениците 26
3. Планирање на дневен оброк 29
4. Препораки за креирање на двонеделна листа на јадења 34
КУЛТУРА НА ХРАНЕЊЕ 42
ЛИТЕРАТУРА 43
ПРИЛОЗИ 44
ПРЕДГОВОР
Правилната исхрана претставува најзначаен фактор од кој зависи правилниот раст и развој на детето. Научните сознанија укажуваат на фактот дека децата кои не внесуваат задово-лителни количества нутритивно вредна храна, растат и се развиваат значително побавно
- имаат поголема склоност кон појава на инфективни заболувања. Истражувањата од понов датум сугерираат на тоа дека неправилностите во однос на исхраната кои се јавуваат во периодот на детството влијаат врз здравјето на индивидуата во текот на целиот животен век.
Храната која ја примаат децата во училишните установи треба да обезбеди високо ниво на заштита на здравјето на децата. Таа треба да е подготвена според критериумите за квалитет
- безбедност на храната и да ги следи нормите кои се однесуваат на принципите на добра хигиенска практика и добра производствена практика во целиот процес од набавка на су-ровини, складирање, подготовка на храната до транспорт и послужување на храната.
Овој прирачник е поделен во два дела – прв дел – Добра хигиенска практика и добра про-изводствена практика и втор дел – Исхрана на децата во училишните установи.
Во првиот дел детално се разработени принципите и нормите на добра хигиенска практика
- добра производствена практика кои им помагаат на операторите со храна соодветно да ги подготват своите објекти, персонал и процесот на работа за подготовка на квалитетна
- здравствено безбедна храна за децата од училишните установи.
Унапредувањето и подобрувањето на начинот на исхрана во училишните установи и раз-војот на правилни прехранбени навики кај децата се прикажани во вториот дел од овој прирачник. Прикажани се насоките за исхрана на децата за периодот на нивен престој во училишните установи, со практични совети за планирање на организираната исхрана и планирање на оброците. Насоките за правилна исхрана ја истакнуваат и важноста на хо-листичкиот приод при подготовката на организираната исхрана која, покрај тоа што има за цел да ги исполни егзистенцијалните енергетски и нутритивни потреби, поседува и вос-питно-образовна цел од аспект на креирање на хигиенски навики, правилни нутритивни навики, како и социјални навики за добро однесување. Организираната исхрана во учи-лишните установи овозможува подобрување на социјализацијата на децата, ги унапредува меѓучовечките односи и го намалува развојот на нарушувања кои се поврзани со исхраната.
3
4
ДЕЛ I
ДОБРА ПРОИЗВОДНА ПРАКТИКА И ДОБРА ХИГИЕНСКА ПРАКТИКА ВО ОБЈЕКТИТЕ ЗА ПОДГОТОВКА НА ХРАНА ВО УЧИЛИШНИТЕ УСТАНОВИ
1 ДЕФИНИЦИИ
Храна е секоја супстанција во преработена, делумно преработена или непреработена форма, наменета за исхрана на човекот, вклучувајќи ја водата и мразот.
Опасност е биолошки, хемиски или физички агенс во храната кој може да предизвика болест.
Безбедна храна е храната која не содржи биолошки, хемиски или физички опасности кои можат да предизвикаат болест кај луѓето.
Контаминација (загадување) на храната означува присуство на биолошки, хемиски или фи-зички опасности во храната, на работните површини во кујната или во садовите за пригот-вување на храната.
Високоризична храна е храна која го олеснува размножувањето на штетни или потен-цијално штетни микроорганизми и која не подлежи на понатамошна термичка обработка или преработка со која би се отстраниле или уништиле микроорганизмите пред консума-ција. Следниве готови производи спаѓаат во високоризична храна: риба (подготвена или сурова), месо (подготвено или сурово), месни производи, подготвени ладни или подотвени замрзнати производи, сосови и супи во конзерва, млеко или млечни производи, производи кои во составот имаат јајца, подготвен ориз или тестенини.
Производите кои обично се пастеризираат или термички обработуваат, не треба да им се даваат на децата ако не се пастеризирани и термички обработени.
Вкрстена контаминација значи пренос на штетни или потенцијално штетни микроорга-низми од една на друга храна, преку лицата кои работат со храната, физички контакт, воз-дух или преку обичен контакт на храната со површината на која се подготвува или со инструментите кои се користат.
Суровата храна (наведена подолу) е со најголема веројатност да содржи штетни или по-тенцијално штетни мкроорганизми. Суровата храна треба да се чува одделно од обработе-ната храна или готовите производи за да се спречи вкрстена контаминација:
- риба,
- месо и месни производи,
- живина и производи од живина,
- јајца и производи кои содржат јајца,
- свежо овошје и зеленчук.
5
Добра хигиенска практика (ДХП) претставува збир од мерки и услови потребни да обез-бедат контрола на опасностите и осигурување на безбедност на храната, преку создавање на хигиенски услови во целиот процес, од суровина до краен производ.
Добра производна практика (ДПП) претставува збир од мерки кои се преземаат за доби-вање на безбедна храна, како што се преработка, складирање и дистрибуција.
2. ПРИМЕНА НА ДХП И ДПП
Примената на ДХП и ДПП се одвива преку следните активности:
l ХИГИЕНА НА ОБЈЕКТОТ- локација и структура
l КОНТРОЛА НА ОПЕРАЦИИТЕ (набавка на суровини, складирање, преработка, чување и транспорт)
l ХИГИЕНА И ОДРЖУВАЊЕ
l ХИГИЕНА НА ПЕРСОНАЛОТ И ОБУКИ
l ТРАНСПОРТ НА ХРАНАТА
l УПРАВУВАЊЕ И ЗАПИСИ
Операторите кои подготвуваат храна за училишните деца или раководниот тим на училиш-ната установа имаат обврска да ги дефинираат и документираат правилата за добра хиги-енска практика и да го надгледуваат придржувањето до овие правила. Правилата на ДХП
- ДПП треба да бидат напишани и документирани, за секоја фаза од синџирот на храната
- секое лице кое учествува во процесот треба да биде запознаено и обучено за нивната примена.
2.1. ХИГИЕНА НА ОБЈЕКТОТ
Контаминација на храната може да настане:
l Доколку не се одржува хигиена во просториите за преработка на храната или распоре-дот и дизајнот на работните простории не е соодветен;
l Доколку преработената и непреработената храна не се одделени, тогаш микроорганиз-мите од непреработената храна се пренесуваат на преработената преку вкрстена кон-таминација;
l Санитарните простории и канализацијата можат да бидат извор на микробиолошка кон-таминација на храната;
l Несоодветните простории за персоналот може да придонесат за лошата лична хигиена; l Слабата вентилација може да направи услови за развој на микроорганизми или за нивно
пренесување преку воздухот на преработената храна;
l Несоодветното осветлување може да резултира во неефективно чистење или неможност да се идентификуваат потенцијалните извори на контаминација.
6
Локација и дизајн на објектот за складирање и подготовка на храната
Околината на објектот мора да се одржува средена и чиста, да биде соодветно дренирана од површински води за да не дојде до појава и размножување на штетници. Дворната по-вршина и пристапните патиштата околу објектот за храна треба да бидат поплочени, од-носно асфалтирани или бетонирани за да се избегне создавање прашина. Земјиштето треба да се одржува со ниско зеленило, да се коси тревата и да се отстранува коровот, отпадот и другите загадувачки материи.
Распоред на просториите
При дизајнирањето мора да се посвети внимание на просториите за преработка на храна, како и на физичкото одделување на непреработената и преработената храна за да се спречи вкрстена контаминација. За таа цел корисна е поделбата на објекот на нечист дел каде што спаѓа приемот на суровини, подготовка на суровините за обработка и просториите за вработените лица, санитарниот блок и чист дел каде што се одвива обработка на суро-вините и полупроизводите, чување, одржување и послужување на подготвената храна. Про-сториите за чување и преработка на храната мора да бидат дизајнирани така да може да се контролира температурата за да се спречи развој на микроорганизми во храната во текот на преработката и чувањето. Во рамките на дизајнот на објектот мора да има одделни простории за чување на токсични супстанции како што се средства за чистење.
Подови
Подовите во објектот треба да се доволно цврсти за нивната намена, треба лесно да се чи-стат и да бидат отпорни на средствата за чистење и дезинфекција, да бидат дизајнирани на тој начин да не дозволуваат собирање на вода во текот на процесот. На подовите треба да имаат соодветен одвод и да бидат конструирани со благ пад кон одводот. Овие одводи мора да имаат заштитна мрежа.
Подните површини треба да бидат обложени со водоотпорни керамички или неглазирани керамички плочки со правилни лежишни спојници и фуга од материјал кој лесно се чисти, или со полимери (ова се најчесто деривати од епоксидни, полиестерски и акрилни смоли
- гумен латекс). Одводните канали треба да бидат лесно достапни за чистење, а дрвените даски за стоење не се дозволени за употреба.
Ѕидови
Ѕидовите не смеат да имаат пукнатини, изронета боја, на нив не смее да се собира влага, кондензација и мувла. Споевите меѓу 2 панела на панелните ѕидови треба да бидат по-криени. Ѕидните површини треба лесно да се чистат до висина до каде што се претпоста-вува дека можат да се извалкаат со храна при работа во нормални услови. Ѕидните површини кои можат да дојдат во допир со производите мора да бидат соодветно покриени
- заштитени. Споевите меѓу ѕид и ѕид, ѕид и прозорец, ѕид и под и ѕид и таван треба да бидат заоблени, треба да се избегнуваат хоризонталните прагови, но доколку ги има, треба редовно да се чистат од прашина и други нечистотии, а отворите за инсталациите треба да бидат затворени.
7
За да се спречи собирање на нечистотија, таваните треба да имаат мазна површина, мате-ријалот и дизајнот на таваните треба да спречува или да ја намалува кондензацијата и појавата на мувла. Спуштените тавани не смеат да бидат направени од материјал кој лесно се распаѓа. Доколку просторот меѓу покривот и таванот е недостапен, тој треба да биде целосно затворен. Капаците на опремата, вентилациските отвори и нивните капаци, како
- мрежите, мора да се лесно достапни за чистење. Таваните треба да бидат лесни за чи-стење и одржување. Спуштените тавани се идеални за покривање на инсталациите и за кровни структури. Доколку ги има, тие треба да бидат со мазна површина, од непропустлив материјал и соодветно прикачени. Онаму каде што е можно треба да се обезбедат начини за лесно чистење и одржување на просторот над таванот.
Прозорци
За да се спречи собирање на нечистотија на рамките на прозорците, тие треба да бидат офарбани доколку се од дрво. Како алтернатива може да се користат прозорци со алуми-ниумски или ПВЦ рамки. Прозорците мора да имаат заштитна мрежа и не смеат да се отво-раат за време на работа со храната, за да не дојде до контаминација од гасови, прашина и слично. Во просториите каде што се ракува со храна прозорците треба да се направени од некршлив материјал, а не од стакло или, доколку се направени од стакло, стаклото треба да биде покриено со заштитен безбоен филм.
Врати
Вратите кои водат директно до просториите каде што се преработува храна треба да се самозатворачки. Ако се направени од дрво, мора да бидат офарбани или покриени за да се добие мазна површина. Исто така, може да се користат алуминиумски или ПВЦ врати кои можат лесно да се чистат.
Снабдување со вода
Секој објект за јавно снабдување со храна треба да има обезбедено континуирано, непре-кинато снабдување со проточна вода, а таму каде што водата доаѓа во контакт со храната, водата треба да ги задоволува китериумите за безбедност на водата за пиење. Загадената вода, мразот или пареата, може да претставуваат ризик по безбедноста на храната доколку се користат како состојка, помошно средство при преработка, како начин за ладење на производот, за хигиена на работните површини и за миење на храната. Водата која се ко-ристи за миење на храната, чистење, миење раце, пиење и како состојка или помошно средство при преработка, мора да биде со квалитет на вода за пиење. Микробиолошката
- физичко-хемиската безбедност на проточната вода која не потекнува од јавен водоснаб-дителен систем треба континуирано да се проверува согласно со барањата од Правилникот за безбедност на вода. Раководниот тим на училиштето мора да дефинира процедури за мониторинг, доколку врши хлорирање, дезинфекција со УВ зраци или други третмани за безбедност на водата. Ако хлорирањето на водата се врши во самиот објект, процедурата за хлорирање треба да е документирана за да се утврди соодветноста на контролните мерки. Во објектите каде што се врши хлорирање, резидуалниот хлор треба да се движи
8
меѓу 0.2 – 0.3 мг/л, но не повеќе од 0.5 мг/л. Резидуалниот хлор треба да се определува со одредена динамика во зависност од карактерот нa објектот, секојдневно, и да се еви-дентира во записи од страна на одговорното лице за негово следење.
Резервоарите за проточна вода мора да се покриени и заштитени за да се избегне конта-минација од птици, глодари, органски или неоргански материи. Вентилациските отвори на овие резервоари мора да бидат заштитени од инсекти и глодари. Доколку се користат, флексибилните црева треба да се соодветни за намената и не смеат да се потопуваат во храната или водата, освен ако не се дизајнирани за таа цел. Доколку цревата се потопуваат во храна и вода, тие треба да се чистат во редовни интервали.
Мразот кој доаѓа во директен контакт со храната мора да е направен од вода со квалитет на вода за пиење и мора да се чува во чисти садови за мраз. Со мразот мора да се ракува исто како со лесно расипливите прехранбени производи. Во бојлерот или во водата од бојлерот што се користи за производство на пареа која доаѓа во директен контакт со храна или вода смеат да се додаваат само одобрени со закон адитиви.
Вентилација
Во објектот мора да има ефективен вентилациски систем за да не се дозволи топлината или влагата да ја загрозат безбедноста на храната. Во просториите каде што се создава многу пареа, прашина или топлина, мора да постои систем за вентилација. Системите за вентилација мора да бидат дизајнирани и инсталирани на тој начин што воздухот ќе струи од чистите кон нечистите простории. Системот за вентилација треба да биде поставен така да овозможува пристап до куќиштето, филтрите за воздух и, доколку е потребно, до цевките за воздух. Вентилацискиот систем треба да биде дизајниран така да не дозволува воздухот што се испушта да го загади чистиот воздух што влегува.
Местата каде што влегува чист воздух треба да имаат заштитна мрежа против инсекти и филтри за прашина.
Препорачаното темпо на измена на воздухот треба да изнесува 6 измени во текот на 1 час за просториите каде што се подготвува храната и 10 измени во текот на еден час во про-сториите каде што се ослободува многу топлина. Филтрите за воздух треба да се чистат или заменуваат во интервали одредени од фабриката за храна.
Осветлување
Сите светлечки тела мора да бидат безбедни (од некршлив материјал) или треба да бидат покриени со некршлив материјал. Нивото на осветлување мора да биде соодветно за да се овозможи безбедно ракување и проверка на храната, како и ефективно чистење. Јачината на осветлувањето треба да биде соодветна за да нема штетни последици по храната, осо-бено на храната богата со масти. Имено, природното и вештачкото осветлување предизви-кува разложување на масните киселини, а тоа влијае на орголептичките својства на храната. Светлечките тела треба да бидат вклучени во програмата за чистење.
9
Простории каде што се подготвува, третира и преработува храната
Контаминација на храната во просториите каде што се подготвува, третира или преработува може да настане како резултат на собирање на нечистотија, присуство на кондензација, присуство на микроорганизми, мувла или поради размножување на инсекти. Исто така, ‘рѓата, ронењето на бојата и други слични дефекти можат да внесат туѓи тела во прехран-бените производи. Опремата за миење на храна како овошје и зеленчук, мора да има довод на проточна вода, треба лесно да се чисти и не смее да има друга намена.
2.2. КОНТРОЛА НА ОПЕРАЦИИТЕ
Набавка на суровини и прехранбени производи
Храната треба да се набавува само од претходно одобрени добавувачи од раководството на установата и треба да се одржува ажурирана листа на одобрени добавувачи. Раковод-ството има право да го отстрани добавувачот кој постојано испорачува храна со незадово-лителен квалитет.
При испорака на храната од страна на добавувачот, одговорното лице за прием на суровини и храна треба задолжително да го провери следното:
l дали возилото за испорака е соодветно за транспорт на храна;
l дали во возилото постојат услови за вкрстена контаминација, односно дали постои мож-ност за контакт меѓу сурова и термички преработена храна;
l дали персоналот за испорака се однесува согласно со правилата за хигиена; l дали храната е видливо контаминирана или е во добра состојба;
l дали храната е контаминирана од штетници; l дали храната е со поминат рок на траење; l дали пакувањето е оштетено или отворано;
l дали конзервираните производи не протекуваат, не се ‘рѓосани или надуени.
Високоризичната храна треба да се испорача разладена или замрзната.
Затоа треба да ја проверите температурата на храната при прием.
Температурата на разладените производи треба да биде помеѓу -1°Ц и 5°Ц, а на за-мрзнатите не повеќе од -18°Ц.
Проверете ја температурната листа на возилото за испорака, кога има фрижидер или замрзнувач.
Испорачаната храна која не ги задоволува барањата од претходните точки не смее да се прима, тука треба да биде вратена. Во Прилог бр.1 е даден пример на контролен лист за прием на суровините и храната.
Складирање на храната
Установата треба да има соодветни простории за чување на храната кои ќе овозможуваат физичко одделување на различните видови на храна, освен во случај кога храната е со-одветно спакувана, за да се спречи вкрстена контаминација. Просториите за чување треба
10
да бидат суви, во нив да нема кондензација и редовно да се чистат. Разладената храна треба да се чува во фрижидери и да се одржува на температура меѓу –1°Ц и 5°Ц. Замрзнататa храна треба да се чува во замрзнувачи и да се одржува на температура од или под –18°Ц, освен во случај на фрижидерите за сладолед каде што температурата треба да биде на или под –12°Ц, доколку сладоледот се чува не повеќе од една недела.
Секој фрижидер и замрзнувач треба да има термометар, температурата во нив треба да се следи и секојдневно да се запишува во таканаречената температурна листа.
Термометрите треба да се проверуваат или калибрираат најмалку еднаш годишно. Про-верка на точноста треба да се врши со потопување на термометарот во течност од вода и мраз која отстојала приближно 10 минути и во вода која вриела 10 минути. Не треба да се користат термометри со жива.
Вратите од сите простории за складирање треба постојано да се држат затворени, освен кога просториите се полнат, празнат или чистат.
Производите во магацинот треба да се ротираат по принципот прв пристигнат – прв за-минува, земајќи го предвид рокот на траење на производите.
Високоризичната храна и подготвениот зеленчук треба да се чуваат во фрижидери или во длабоко замрзнување.
Подготвената и готовата храна не смеат да се чуваат во ист фрижидер со суровата храна
освен ако подготвената и готовата храна не е покриени и одделени, за да се спречи
вкрстена контаминација. Суровата храна не смее да се чува над подготвената и готовата
храна. Мастите и маслата
треба да се чуваат далеку
од храна со силен мирис за
да се спречи тие да попри-
мат од миризбата.
Брашното, житариците, ше ќерот итн., треба да се чуваат во суви простории. Доколку се чуваат во ку-тии, тие треба да имаат капак. Неотворените кон-зерви храна треба да се чуваат во суви простории за да се спречи ‘рѓосува-ње на конзервите.
Слика 1. Пример за спречување на вкрстена контаминација
11
Сите материјали, опрема и прибор кои до-аѓаат во контакт со храна треба да се упо-требуваат само за приготвување на храната и треба да бидат направени од ма-теријал кој лесно се чисти и дезинфицира.
Треба да се употребуваат оддел ни работни површини (како на пример, даски за сечење итн.) кога се подготвува готова храна за консумирање и сурова храна, на пример, свеж зеленчук и овошје. Ако се употребува иста работна површина за раз-личен вид на храна, тогаш треба претходно добро да се исчисти и дезинфицира.
Слика 2. Температура на чување на храната и растот на бактерии
Месото и подготовките од месо треба термички да се обработат (варење, печење и пржење) за да достигнат температура од 74°Ц во средишниот дел за време не пократко од 2 минути.
Јајца и производи кои содржат јајца задолжително треба да се обработат на висока тем-пература, повисока од 70°Ц.
Храната не смее да се загрева повторно повеќе од еднаш и треба да биде послужена во рок од 30 минути по загревањето, освен ако не се чува на температура над 63°Ц.
Повторно загреаната храна треба да се загрева на температура од 70°Ц на средишниот дел.
Садовите со храна која треба повторно да биде послужена треба да се одржуваат на тем-пература од минимум 70°Ц освен во случај кога залихите треба да бидат складирани. Во тој случај залихите треба да се чуваат на температура под 5°Ц.
Подготвената храна која треба да се послужува топла, треба да се подготвува истиот ден кога се консумира, освен во случај кога може да се разлади и повторно да се загрее.
Свежото овошје, зеленчукот и салатите треба да се измијат со проточна безбедна вода за пиење пред да се употребат.
Времето помеѓу мелењето на месото и неговото подготвување и служење не треба да биде подолго од 24 часа, освен доколку меленото месо веднаш се замрзне.
Високоризичните полнења кои се користат во печивата во подготовката треба да бидат додадени или оладени (на или под 5°Ц) или топли (на или над 63°Ц). Печивата треба да бидат послужени во рок од 90 мин. по нивната подготовка. Во спротивно, треба да се раз-ладат и да се чуваат во фрижидери.
12
Кога се подготвуваат сендвичи, треба да се посвети големо внимание на високоризичните состојки. Онаму каде што е возможно, треба да се користи соодветна опрема за ракување со високоризични состојки. Доколку е возможно, сендвичите треба да се подготвуваат во студена просторија.
Ладните јадења кои во својот состав имаат високоризични состојки, треба да се чуваат во фрижидери доколку се направени повеќе од 90 мин. пред послужувањето.
Одмрзнување на замрзната храна
Одмрзнувањето на прехранбените производи треба да се изврши на начин кој ќе го на-мали ризикот од раст на патогени организми или создавање на токсини во храната. Истеч-ната вода од процесот на одмрзнување може да претставува ризик по здравјето, затоа треба соодветно да се отстрани и да не се дозволи да ја загади подготвената храна.
Затоа, замрзнатата храна треба да се одмрзнува пред подготвувањето или послужувањето во:
l студена просторија со температура под 5 °Ц;
l микробранова печка со соодветен циклус за одмрзнување; l специјално наменет елемент за одмрзнување.
Потребно е да се проверува температурата на средишниот дел од храната за да се осигура дека одмрзнувањето е соодветно.
Изнутриците треба да бидат отстранети од живината што е можно побрзо во текот на од-мрз нувањето.
Одмрзнатата храна која потоа треба да се приготвува, треба да се приготви во рок од 24 часа по завршувањето на циклусот за одмрзнување.
Ладење на храната
Кога прехранбените продукти треба да се чуваат или служат на пониски температури, тие треба да се оладат во најкус можен рок по фазата на термичка обработка или крајната фаза на преработка.
Послужување на храната
Високоризичната храна треба да се чува на температура од или над 63°Ц, или под 5°Ц, соодветно на храната. Притоа треба да биде заштитена од контаминација (загадување) од страна на персоналот или децата.
Високоризичните десерти, вклучувајќи го кремот, не смеат да бидат изложени на собна температура повеќе од 90 минути.
Високоризичните сосови, како мајонезот и слични, не смеат да бидат изложени на собна температура повеќе од 150 минути.
Дистрибуција на храна во и надвор од установата
Во текот на дистрибуцијата температурата на разладената храна не смее да надмине 7°Ц,
- на топлата храна не смее да падне под 63°Ц. Во текот на дистрибуцијата храната треба да биде покриена и заштитена од контаминација.
13
Кога се врши дистрибуција надвор од установата, возилото треба да биде наменето само за транспорт на готова храна и треба да има контејнери за транспорт на разладена или топла храна. Значи, транспортните единици треба да бидат загреани или разладени пред да се натоварат, освен во случај кога тие не се потребни за да се одржи храната на по-требната температура.
Контејнерите кои се користат за храна треба да бидат направени од материјал кој лесно се чисти и дезинфицира и треба да бидат наменети само за хранa.
2. 3. ХИГИЕНА НА ПЕРСОНАЛОТ И ОБУКИ
Раководството на установата која подготвува храна треба да се осигура дека целиот пер-сонал е здрав, соодветно обучен за правилата за хигиена на храната и се однесува согласно со правилата за безбедна храна. Секое лице, кое доаѓа во контакт со храната треба да одр-жува висок степен на лична хигиена и да носи соодветна чиста работна облека.
Здравствена состојба на лицата кои доаѓаат во контакт со храната
Пред да започне со работа, секое лице треба да изврши систематски преглед и здрав-ствено-хигиенски преглед, популарно наречен санитарен преглед, кој се состои од брис од нос и грло, преглед на фецес (измет) и паразитолошки преглед. Овој преглед е многу зна-чаен бидејќи има за цел откривање на бацилоносители на бактерии и паразити. Овој пре-глед е задолжителен во нашата земја и треба да се прави на секои 6 месеци. Ако лицето
- бацилоносител на коагулаза позитивен Стафилокок, тогаш не треба да доаѓа во контакт со храната, треба да се лекува и после два негативни бриса може да работи со храна.
На лице кое е заболено или е носител на болест што лесно се пренесува преку храната, или кое има инфицирана рана, кожна инфекција, воспаление или дијареа, не му е дозво-лено ракување со храна, ниту, пак, пристап во областа во која се ракува со храната, доколку постои можност од директно или индиректно загадување.
Секое лице кое доаѓа во допир со храната, веднаш го известува раководството или прет пос-тавениот за болеста или симптомите и, доколку тоа е возможно, за нивните предизвикувачи.
Заштитна облека/униформи
Персоналот кој работи во кујната, кој е вклучен во подготовката на храна и кој работи во просториите каде што се чува храна, мора да носи чиста заштитна облека или чиста уни-форма. Личната облека не е дозволено да се носи над униформата или заштитната облека кои не смеат да се носат надвор од установата или одејќи или враќајки се од работа бидејќи заштитната облека и униформата се носат за да ја заштитат храната од лицето кое ја носи.
Лична хигиена
Миење на рацете
Целиот персонал треба да ги мие колку може почесто дланките и рацете до под лактот (доколку не се покриени) со течен сапун, а потоа со раствор за дезинфекција или со течен сапун за дезинфекција. Персоналот мора секогаш да ги мие рацете:
14
l по одење во тоалет,
l по ракување со отпадоци,
l по користење на шамивче,
l по ракување со и подготвување на сурова храна, l пред ракување со подготвена или готова храна, l по чистење.
Во установата мора да се подготви упатство за правилно миење на рацете кое ќе биде ис-такнато на ѕид покрај лавабото за миење на раце. За миење на рацете неопходно е да има на располагање проточна ладна и топла вода, течен сапун, а за сушење на рацете хартија за една употреба или топол воздух (види во Прилог бр. 2 и 3 – Упатство за миење на ра-цете).
Персоналот кој подготвува храна не смее да носи никаков накит освен едноставни свадбени прстени или обетки. Ноктите на рацете треба да се чисти, кратко исечени и нелакирани. Не смее да се користат премногу силни парфеми или тоалетни води за после бричење.
Пушењето е забрането во просториите каде што се чува, подготвува или послужува хра-ната.
Обука на персоналот
Раководството на установата треба да организира надворешна (екстерна) и интерна обука за лицата кои ракуваат со храната да добијат знаења за прашања поврзани со храната. За-конска обврска е за лицата кои работат со храна да посетуваат надворешна обука за ос-новни знаења за безбедност на храната од страна на овластена институција. Интерните обуки треба да се однесуваат на правилата за добра хигиенска практика кои понатаму ќе ги применуваат. Записите и сертификатите за одржаните обуки за хигиена треба да се чу-ваат како доказ.
2.4. ЧИСТЕЊЕ И ОДРЖУВАЊЕ НА ПРОСТОРИИТЕ ЗА ХРАНА
Внатрешните површини на просториите, вклучувајки ги и фиксните предмети и опремата како светлата и вентилацијата, мора да бидат визуелно чисти и одржувани во добра со-стојбa. Просториите мора да се одржуваат во добра состојба за да се овозможи ефективно чистење. Подовите во просториите за преработка на храна мора да се чистат редовно и со таква фреквенција за да не се дозволи собирање на нечистотии. Ѕидовите и таваните мора да се чистат на одредени интервали дефинирани од фирмата (Прилог бр. 4 – Програма за чистење).
Треба да постои документирана програма за чистење на подовите, одводите, ѕидовите, прозорците, таваните и фиксната опрема. Оваа програма треба да ја одредува фрек-венцијата на чистење, кој персонал е одговорен, процедурата за чистење, растворите за чис тење и јачината на средствата и, онаму каде што е потребно, времето на контакт и температурата на растворите за чистење.
15
Материјалите и опремата кои се користат за чистење треба да се соодветни за одржување на хигиена во објектот за храна. Опремата за чистење не смее да биде извор на контами-нација. Ефективноста на чистењето треба да се потврди со проверка и со потпишување во распоредите за чистење.
Просториите мора да бидат отпорни на различни временски услови, а објектите мора да имаат соодветен распоред, дизајн, конструкција и големина за да се овозможи одржување
- ефективно чистење по инсталирањето на целата опрема за пребработка и останатата по-мошна опрема (види во Прилог бр.5 – Работно упатство за чистење и дезинфекција).
Опрема и работни површини
Површините кои доаѓаат во допир со храната не смеат да имаат дупки или пукнатини. Тука
- вклучена опремата, работните маси, приборот, лентите за носење и останатите површини кои доаѓаат во контакт со храната. Нечистата опрема може да предизвика загадување на храната, може да дојде до микробиолошко загадување на храната доколку опремата не е соодветно исчистена поради нејзин лош дизајн, лошо поставување или одржување. Исто така, може да предизвика хемиско загадување од масло, маснотија, корозија, боја итн. Ту-ѓите тела кои можат да се одвојат од опремата, како на пример, навртки, завртки и други метални делови, можат да предизвикаат физичко загадување на храната.
Опремата со која се врши преработка на храна мора да биде направена од материјал кој
не ослободува токсични материјали, мириси или вкусови во храната. Површините кои до-
аѓаат во допир со храната треба да
бидат отпорни на корозија, мазни, без
дупки, пукнатини и остри агли, и
места каде што би се собирала и та-
ложела храна. Материјалот од кој е
направена опремата треба да из-
држува редовно чистење и дезинфи-
цирање. Како соодветни материјали
се препорачуваат не’рѓосувачкиот
челик и синтетичките материјали кои
одговараат на намената (Слика бр.3).
Слика 3. Опрема за хигиенско припремање на храната
Опремата, работните површини и површините и средствата за работа кои доаѓаат во допир со храната мора редовно да се чистат по дефиниран распоред. Опремата мора да биде по-ставена на тој начин што ќе овозможува пристап околу и под неа за ефективно чистење. Доколку опремата е поставена директно на ѕид или на под, таа треба да биде прицврстена за површината на која е лоцирана. Држачите на опремата и моторите треба да се подмач-куваат со прехранбено масло, доколку опремата и моторите се наоѓаат во простории каде што ако истече маслото, ќе предизвика директно загадување на храната.
16
Потребно е да се подготви пишана програма за чистење на целата опрема, работните по-вршини и површините и приборот кои доаѓаат во контакт со храната. Оваа програма треба детално да ги опишува фреквенцијата на чистење, процедурите кои се користат, лицето кое
- одговорно, растворите за чистење и нивната концентрација и, онаму каде што е потребно, времето, температурата на растворите за чистење, како и процедурите за верификација.
Простории за персоналот
Во кругот на објектот треба да постојат одвоени простории за вработените лица во кои се чува личната и работната облека, простории за одржување на хигиена на телото, санитарен блок и трпезарија. Лавабоата или коритата за миење раце мора да се поставени веднаш до тоалетите. Нив треба да ги има и во просториите каде што се ракува со храна за да може персоналот да ги мие рацете онолку често колку што е потребно. Секое лавабо мора да има довод на топла и ладна вода, течен сапун, раствор за дезинфекција, како и апарат за сушење на рацете или да се користи хартија за една употреба. Објектот треба да има соодветен број на тоалети и лавабоа. Тоалетите не смеат да бидат директно поврзани со просторијата каде што се ракува со храна.
Храната не смее да се мие во истите мијалници кои се користат за миење на рацете.
Заштита на објектот од штетници
Мора да постои ефективна и постојана програма за контрола на штетници, како што се ин-секти и глодари. Оваа програма подразбира редовна проверка на просториите во фирмата
- нејзината околина и преземање мерки за уништување на штетниците доколку се појават. Уништувањето на штетниците не смее да ја загади храната со инсектициди и пестициди. Не треба да се користат спрејови против инсекти во просториите каде што се чува, подгот-вува, преработува или пакува храна, со исклучок на периодична употреба на инсектициди кога се прекинува процесот на подготовка на храната. Надворешните врати и влезовите за одржување на инсталациите како струја и вода, мора да обезбедат заштита од глодари. Влезните точки на вентилациите мора да имаат заштитна мрежа за да се спречи влегување на глодари, а во просториите за преработка на храна треба да имаат заштитни мрежи за спречување на влез на инсекти. За да се заштити објектот од глодари, отворите на вратите
- прозорците не треба да бидат поголеми од 6 мм. Големината на дупките на заштитните мрежи за инсекти не треба да биде поголема од 1.2 мм.
Контрола на средствата за чистење и други хемикали
Средствата за чистење и другите хемикалии мора да се јасно означени и да се чуваат во одделна просторија каде што не се чува храна или суровини за производство на храна. Треба да постои систем за да се избегне случајна употреба на овие производи. Растворите за чистење и опасните хемикалии не смеат да се чуваат во контејнерите за храна или во ист вид контејнери како оние во кои се чува храна Ова не значи дека производите не смеат да се употребуваат онаму каде што не претставуваат ризик по безбедноста на храната.
Нус-производите кои не се за консумација или другите материи кои не се за консумација мора да се чуваат одделно од храната доколку постои ризик од вкрстена контаминација или случајна употреба.
17
Хигиенско отстранување на отпадните води и цврстиот отпад
Отпадните води треба да се отстрануваат во канализациска мрежа или прописно изградена септичка јама. Канализацискиот систем треба да биде со соодветна големина за да одго-вори на потребите за отстранување на течниот отпад. Канализациски отвори не треба да има внатре во објектот, но, доколку ги има, тие треба да бидат двојно затворени. Сите од-води треба да бидат ефективни и да бидат покриени со соодветна решетка. Во објектот подниот одводен систем не смее да е поврзан со канализацијата од тоалетите. Одводите треба да се лесни за чистење.
Цврстиот отпад кој најчесто е органски отпад, исто така, треба да се собира и редовно да се отстранува на хигиенски начин. Органскиот и другиот отпад мора да се отстранува од просториите каде што се преработува храната најмалку еднаш дневно. Контејнерите за отпад во просториите каде што се преработува храната не мора да имаат капаци ако от-падот се отстранува секојдневно. Контејнерите за повеќекратна употреба треба да се на-правени од материјал кој овозможува лесно чистење и дезинфекција. Во кругот на објектот треба да постои определен простор или металнен контејнер каде што ќе се чува отпадот кој треба да се собере и отстрани од просториите. Органскиот отпад кој се чува во просто-риите повеќе од еден ден мора да се чува во покриени контејнери или во затворени ќеси.
Металните контејнери за чување на органски и друг отпад треба да се празнат еднаш не-делно или почесто за да се намали ризикот од контаминација со штетници или да се спречи развојот на лош мирис. Металните канти и контејнерите за чување на отпад треба да се чуваат што подалеку од просториите со храна и отворите за вентилација. Тие треба да бидат поставени на цемент кој овозможува исцедување или друга слична подлога. Кантите за отпадоци за повеќекратна употреба кои се наоѓаат во просториите каде што се ракува со храна треба да се чистат и дезинфицираат по секое празнење.
Дезинфекција
Дезинфекција е постапка со која се уништуваат сите видови патогени микорорганизми. По-стојат три вида дезинфекција: механичка, физичка и хемиска дезинфекција. Механичка дезинфекција е отстранување на патогените микроорганизми по механички пат со перење, миење, стругање, бришење, проветрување, филтрирање. Оваа постапка се спроведува со помош на детергенти, сапуни и топла вода.
Хемиска дезинфекција се изведува со употреба на хемиски средства различни по својот состав и особини во зависност од видот на материјалот кој треба да се дезинфицира. Ефи-касното дезинфекциско средство треба да ги има следните карактеристики:
l да не е отровно за луѓето и животните;
l да е лесно растворливо во вода;
l да има бактерицидно и вируцидно дејство;
l да не ги оштетува предметите со кои доаѓа во контакт; l да е стабилно соединение на надворешни влијанија; l да нема непријатен мирис; l да не е скапо.
18
Дезинфекцијата се врши со раствор на средството во концетрација препорачана од про-изводителот и со динамика предвидена според програмата за чистење, секогаш после добро извршено механичко чистење.
Дезинсекција
Дезинсекција е постапка со која се уништуваат инсектите и таа може да биде механичка, физичка, биолошка и хемиска. Механичката дезинсекција всушност значи примена на ме-ханички средства и постапки за да се оневозможи контакт на инсектите со храната и луѓето, односно примена на заштитни мрежи на прозорците и вратите, заштитна облека, правилна диспозиција на отпадот, чистење на просториите и садовите.
Хемиската дезинсекција е многу широко применувана со голем број комерцијални препа-рати на пазарот кои лесно се аплицираат.
Најдобро е дезинсекцијата да ја изврши стручно лице за ракување со инсектициди, а кога се врши дезинсекција не треба да се работи со храната, односно храната треба да биде целосно заштитена.
Дератизација
Дератизација преставува постапка насочена кон уништување на глодарите. Тие се значајни не само затоа што предизвикуваат штета, туку и пренесуваат заразни заболувања кај луѓето (туларемија, хеморагична треска). Превентивни мерки за спречување на појава на глодари во објектите за производство на храна, како дел од добрата хигиенска практика, се чување на храната во заштитени простории и садови, правилно отстранување на отпадот, отворите на одводните канали да бидат покриени, како и сите дупки и процепи, и да бидат затворени за да не навлезат глодари во објектот.
Уништувањето на веќе појавените глодари се врши со:
l механички средства (замки, стапици, лепаци);
l биолошки средства со помош на животни кои се хранат со глодари;
l хемиски со брзо и бавно дејство, но треба да се употребуваат со голема претпазливост да не настане несакано труење кај луѓето.
2.5. ТРАНСПОРТ НА ХРАНАТА
Транспортните средства и/или садовите за транспорт на храната треба да се одржуваат во чиста состојба, за да се обезбедат услови за заштита на храната од загадување, при што
- потребно да се дизајнирани за соодветно чистење или дезинфекција. Садовите во вози-лата или контејнерите не се употребуваат за пренос на ништо друго освен за прехранбени продукти. Внатрешните површини на возилото треба да се водоотпорни и лесни за чистење, а самото возило треба да се затвора на тој начин што ќе оневозможи продирање на штет-ници, издувни гасови и други извори на контаминација. Товарот од прехранбени производи во течна, зрнеста форма или во прав се пренесува во садови или контејнери наменети за транспорт на храна со назнака: „само за прехранбени производи“.
19
При товарењето на храната во возилата за ладење или топлење треба да се обезбеди со-одветна циркулација на воздух околу храната. Исто така, треба да се осигура дека храната при товарењето ја има потребната температура.
2.6. УПРАВУВАЊЕ И ЗАПИСИ
Раководството на установата треба да врши внатрешни контроли и да чува соодветни до-кументи и записи.
Внатрешна контрола на просториите и другите ризици по општото здравје треба да се врши најмалку еднаш годишно. Доколку се откријат неправилности кои не се во согласност со овој Прирачник, раководството на установата треба да ги документира тие неправилности како и активностите кои се преземени да се поправи ситуацијата.
Следниве записи треба да се чуваат за време на наведениот рок:
l Внатрешни контроли;
l Несогласности откриени при внатрешна контрола и преземените активности;
l Испораки на храна со незадоволителен квалитет без разлика дали биле прифатени или вратени;
l Записи за вработени кои биле отсутни од работа поради болест повеќе од три дена и биле под надзор на лекар (неопределено време);
l Записи за обука на персоналот (неопределено време);
l Записи за проверка на температурата на термометрите (неопределено време);
l Записи за чистење на капаците на шпоретите, на вентилациските цевки на капаците, на капаците во кои се собираат инсектите, на електричните апарати за уништување на ин-секти и на кутиите во кои се чуваат големи количини брашно, шеќер, житарици итн.;
l Записи за анализа на вода, доколку водата не се снабдува од локалниот водовод. Сите записи треба да имаат потпис и датум, а доколку се чуваат во компјутер, треба да бидат заштитени од недозволени промени.
20
ИСХРАНА НА ДЕЦАТА ВО УЧИЛИШНИ УСТАНОВИ
1. ЕНЕРГЕТСКИ И НУТРИТИВНИ ПОТРЕБИ НА ДЕЦАТА ОД УЧИЛИШНА ВОЗРАСТ
Енергијата што му е потребна на организмот за изведување на секојдневните активности се обезбедува преку храната. Всушност, човековиот организам може да ги искористува хранливите состојки или хранливите материи што влегуваат во состав на храната за задо-волување на своите потреби. Дневните енергетски потреби во прв ред зависат од возраста, физиолошката потреба на организмот, физичката активност и други фактори. Во фазата на растење од исклучителна важност е задоволувањето на енергетските потреби како и внесот на потребните количини на сите макронутриенти и заштитни компоненти од храната со единствена цел да се обезбеди правилен раст и развој на детето и да се зачува неговата здравствена состојба.
За правилната исхрана на учениците, оброците кои ги консумираат треба да обезбедат урамнотежен внес на енергија и хранливи материи (макронутриенти и микронутриенти).
Во групата на макронутриенти се вбројуваат: јаглехидрати, прости шеќери, диететски (це-лулозни) влакна, протеини (белковини), масти, полинезаситени масни киселини, омега 3 масни киселини, омега 6 масни киселини и мононезаситени масни киселини.
Јаглехидратите претставуваат главна енергетска материја. Тие се застапени со најголем процент во енергетскиот внес. Се препорачува внес на храна богата со скроб и диететски влакна која истовремено е и извор на витамини и минерали, подолго се вари и дава подо-бро чувство на ситост. Треба да се даде предност на производи од цело зрно на житарки (леб, пченични и овесни снегулки, мусли, житарици од цело зрно, тестенини, брашно и др.), легуминози, односно мешунки (грав, грашок, боранија, соја, леќа и сл.) и компир, коренест зеленчук и овошје.
Прости шеќери се шеќери кои се додаваат во прехранбените производи и природно се на-оѓаат во некои прехранбени производи. Во производи со додадени шеќери се вбројуваат следниве: слатки, торти, конфекционирани кондиторски производи – бисквити, кекси, бон-бони, пијалаци со додаден шеќер (засладени со шеќер, газирани или негазирани пијалаци)
- др. Висок внес на производи со додадени шеќери, особено пијалаци, доведува до зголе-мување на телесната тежина. Овој начин на исхрана доведува до значително намален внес на нутритивно богата храна.
Диететските влакна имаат значајна физиолошка улога во регулирањето на функцијата на дигестивниот тракт (систем за варење) и редукција на ризикот од појава на кардиоваску-ларни заболувања. Соодветниот внес на диететски влакна ја одржува телесната тежина бидејќи дава ефект на заситеност. Најзначајни влакна се целулозата, хемицелулозата, пек-тин, лигнин и инулин. Извори на влакна се интегралните житарки и нивните производи, легуминозите (мешункасти плодови – грав, грашок, леќа, боранија), зеленчук (зелка, морков, блитва, зелје, кељ) и овошје (јаболка, јагода, малина, смоква и др.).
21
Протеините (белковини) му обезбедуваат на организмот есенцијални аминокиселини кои се основни градбени елементи на клетките и се носители на значајни физиолошки функции во организмот. Протеините од животинско потекло имаат поголема биолошка вредност во однос на оние од растително потекло, бидејќи го снабдуваат организмот со есенцијални аминокиселини. Се препорачува внес на белковини од животински извори (риба, млеко и млечни продукти, јајца и месо), од растителни извори од легуминози и јаткасти плодови (бадеми, лешници, ореви). Заради оптимален внес на белковини од растително потекло, се препорачува комбинирање на храната, на пример, житарки – легуминози (ориз – грашок), житарки – млечни производи (сендвич со сирење), легуминози со семки (наут – сусам).
Слика 4. Производи богати со протеини
Мастите се значаен извор на енергија која е неопходна за нормално функционирање на организмот, обезбедуваат есенцијални масни киселини и помагаат при апсорпција на некои нутриенти. Се наоѓаат во видлив облик како масти и масла и како невидливи масти кои се во состав на месото, месните производи, млекото и млечните производи. Се препорачува внес на растителни масла наместо масти од животинско потекло со исклучок на рибиното масло. Треба да се избегнуваат масти и масла со висока содржина на заситени масни ки-селини, а предност се дава на оние што се богати со полинезаситени и мононезаситени масни киселини. Ова значи умерен внес на храна богата со заситени масни киселини (мајонез, павлака, кајмак, млечни намази, колбаси, паштети, сувомеснати производи и др.).
Полинезаситените масни киселини, пред сѐ, ги има во растителни масла, јаткасти плодови и риби. Се препорачува поголем внес на омега 3 во однос на омега 6 масните киселини.
Омега 3 масните киселини – храна од животинско потекло богата со омега 3 масни кисе-лини е сината риба (туна, сардина и др.) и лосос. Храна од растително потекло богата со омега 3 масни киселини е лененото семе, јаткастите плодови (ореви, бадеми, лешници), соја и тофу.
Омега 6 масни киселини претежно се наоѓаат во сончогледово, пченкарно, соино масло и јаткасти плодови.
Мононезаситени масни киселини – маслиново масло и масло од репа се најдобар избор на овие киселини.
Дневните енергетски потреби на децата според нивната возраст се прикажани во Табела бр 1.
22
| Табела бр. 1. | Дневни енергетски потреби на децата според возрасни групи | |||
| Возраст | Машки | Женски | ||
| kcal/ден | kJ/ден | kcal/ден | kJ/ден | |
| 6 години | 1715 | 7175 | 1545 | 6465 |
| 7 – 9 години | 1970 | 8242 | 1740 | 7280 |
| 10 – 13 години | 2220 | 9288 | 1845 | 7719 |
| 14 години | 2755 | 11527 | 2110 | 8828 |
Препорачаниот дневен внес на хранливи материи (протеини, масти, јаглехидрати и дие-тетски влакна) за различни возрасни групи и пол е прикажан на следната табела.
Табела бр. 2 Препорачан дневен внес на хранливи материи за ученици според возраста и полот за планирање на исхраната во основните училишта
| Хранливи материи | 6 години | 7 – 9 години | 10 -13 години | 14 години | ||
| Протеини (% енергја/ден) | 10-15 | 10-15 | 10-15 | 10-15 | ||
| Протеини (g/ден) | 38.6 – 57.9 Ж | 43.5 – 65.3 Ж | 46.1 – 69.2 Ж | 52.8 – 79.1 Ж | ||
| 42.9 – 64.3 М | 49.3 – 73.9 М | 55.5 – 83. 3 М | 68.9 – 103.3 М | |||
| Вкупни масти (% енергија/ден) | 30-35 | 30-35 | 30-35 | 25-30 | ||
| Вкупни масти (g/ден) | 51.5 – 60. 1 Ж | 58.0 – 67.7 Ж | 61.5 – 71.8 Ж | ≤ 70.3 Ж | ||
| 57.2 – 66.7 М | 65.7 – 76. 6М | 74.0 – 86.3 М | ≤ 91.8 М | |||
| Заситени масти (% енергија/ден) | ≤ 10 | ≤ 10 | ≤ 10 | ≤ 10 | ||
| Заситени масти (g/ден) | ≤ 17.2 Ж | ≤ 19.3 Ж | ≤ 20.5 Ж | ≤ 23.4 Ж | ||
| ≤ 19.1 М | ≤ 21.9 М | ≤ 24.7 М | ≤ 30.6 М | |||
| Јаглехидрати | (% енергија/ден) | > 50 | > 50 | > 50 | > 55 | |
| Јаглехидрати | (g/ден) | >193.1Ж | > 217.5 Ж | > 230.6 Ж | > 263.8 Ж | |
| > 214.4 М | > 246.3 М | > 277.5 М | > 344.4 М | |||
| Прости шеќери (% енергија/ден) | <10 | <10 | <10 | <10 | ||
| Прости шеќери (g/ден) | > 38.6 Ж | > 43.5 Ж | > 46.1 Ж | > 52.8 Ж | ||
| > 42.9 М | > 49.3 М | > 55.5 М | > 68.9 М | |||
| Влакна | (2.4g/МЈ или 10g/1000kcal) | > 10 | > 10 | > 10 | > 10 | |
| Влакна | (g/ден) | > 15.5 Ж | > 17.4 Ж | > 18.5 Ж | > 21.1 Ж | |
| > 17.2 М | > 19.7 М | > 22.2 М | > 27.6 М | |||
Микронутриентите, уште познати и како заштитни материи од храната (витамини и мине-рали), имаат важна улога во функционирањето, растот и развојот, како и обновувањето на организмот. Најдобри извори на витамини и минерали се овошјето, зеленчукот, интеграл-ните житарки и нивните производи.
23
основни групи:
l витамини растворливи во
вода (витамин Ц и вита-
мини од групата Б – Б1, Б2,
ниацин, пантотенска кисе-
лина, Б6, фолна киселина,
биотин и Б12);
l витамини растворливи во
масти (А, Д, Е, К).
Слика 5. Производи богати со микронутриенти
Минералите се делат на макроелементи (Na, Cl, S, K, Ca, P, Mg) и микроелементи (Fe, J, F, Zn, Cr, Se, Cu, Mn, Mo, Co и Ni).
Заради нормално функционирање на органските системи неопходен е оптимален внес на витамини и минерали што се постигнува со разновидната исхрана. За правилен раст и раз-вој на детскиот организам неопходен е зголемен внес на микронутриенти, особено железо, калциум, цинк и витамин Д. Во Табела бр. 2 е прикажана храна која е извор на одредени витамини и минерали.
Табела бр. 3 Препорачана храна, извор на одделни витамини и минерали
| Витамини и минерали | Препорачана храна | |
| Витамин А*и | Жолчка од јајце, морков, кајсија, жолт и темнозелен зеленчук (спанаќ, кељ, | |
| β каротени | магдонос, зелје, салата, рукола, блитва), пиперка, домат, аспарагус. Варењето | |
| и складирањето не влијаат значително на содржината на витамините во хра- | ||
| ната. | ||
| Витамин Ц | Овошје и зеленчук, особено цитрусно овошје (лимон, портокал, мандарина, | |
| грејпфрут), киви, цреши, вишни и маслинесто/јагодесто овошје, ананас, пи- | ||
| перка, брокула, домат, кељ, магдонос, карфиол. Најдобро е да се консумира | ||
| свежа храна бидејќи термичката обработка (варење и др.) и складирањето | ||
| доведуваат до губење на витаминот. | ||
| Витамин Е | Најдобри извори се маслата, особено ладно цедени, јаткасти плодови, зелен | |
| листест зеленчук. Со варење витаминот не се губи. | ||
| Фолна киселина | Зелен листест зеленчук, телешко месо, јајца, риба, брокула, леќа. | |
| Калциум | Најдобри извори се млекото и млечните производи, риба, јајце, темнозелен | |
| зеленчук (спанаќ, брокула, блитва, зелје и др.), јаткасти плодови и семки | ||
| (сусам, мак). | ||
| Железо** | Најдобри извори се месо, мешунки, темно зелен листест зеленчук. | |
| Јод | Најдобри извори се морски плодови, морска сол, јогурт, млеко, јајца. | |
| Цинк | Најдобри извори се спанаќ, јогурт, млеко, јагнешко месо, пченични трици, | |
| мешунки, семки од тиква. | ||
*со додадени растителни масла за да се подобри апсорпцијата.
** железото се искористува подобро во присуство на витамин Ц.
24
Препорачаниот дневен внес на витамини и минерали за различни возрасни групи е при-кажан во табелата подолу:
Табела бр. 4 Препорачан дневен внес на витамини и минерални материи според возраста
| Витамини и минерални материи | 6 години | 7 – 9 години | 10 – 13 години | 14 години |
| Витамин А (ретинол), β каротен (mg еквивалент) | 0.6 | 0.8 | 0.9 | 1.03 |
| Витамин Д (калциферол) (µg) | 5 | 5 | 5 | 5 |
| Витамин Е (токоферол) (mg еквивалент) | 7 | 9.5 | 12 | 13.25 |
| Витамин К (µg) | 30 | 30 | 40 | 57.5 |
| Витамин Б1 (тиамин) (mg) | 1.0 | 1.0 | 1.1 | 1.2 |
| Витамин Б2 (рибофлавин) (mg) | 1.1 | 1.1 | 1.3 | 1.4 |
| Ниацин (mg еквивалент) | 12 | 12 | 14 | 15.75 |
| Витамин Б6 (пиридоксин) (mg) | 0.7 | 0.7 | 1.0 | 1.4 |
| Фолат/фолна киселина (µg еквивалент) | 280 | 300 | 400 | 400 |
| Пантотенска киселина (mg) | 5 | 5 | 5 | 6 |
| Биотин (µg) | 13-17 | 15-20 | 20-30 | 27.5-47.5 |
| Витамин Б12 (кобаламин) (µg) | 1.6 | 1.8 | 2.0 | 3.0 |
| Витамин Ц (mg) | 60 | 80 | 90 | 100 |
| Натриум (mg) | 1300 | 1380 | 1380 | 1600 |
| Хлориди (mg) | 680 | 690 | 770 | 830 |
| Калиум (mg) | 3600 | 3800 | 4500 | 4700 |
| Калциум (mg) | 800 | 900 | 1100 | 1200 |
| Фосфор (mg) | 800 | 800 | 1250 | 1250 |
| Магнезиум (mg) | 120 | 170 | 240 | 342,5 |
| Железо (mg) | 10 | 10 | 13.5 | 13.5 |
| Јод (µg) | 90 | 130 | 150 | 175 |
| флуор (mg) | 0.7 | 1.1 | 2.0 | 3.05 |
| Цинк (mg) | 7.0 | 7.0 | 8.0 | 8.38 |
| Селен (µg) | 20-30 | 20-50 | 25-60 | 27.5-65 |
| Бакар (mg) | 1.0-1.5 | 1.0-1.5 | 1.0-1.5 | 1.0-1.5 |
| Манган (mg) | 1.5-2.0 | 2.0-3.0 | 2.0-5.0 | 2.0-5.0 |
| Хром (µg) | 20-100 | 20-100 | 20-100 | 30-100 |
| Молибден (µg) | 30-60 | 40-80 | 50-100 | 50-100 |
Во организмот водата се внесува преку храната и различни пијалаци (сокови, млеко, чаеви), како и преку водата за пиење.
Потребата за вода е во зависност од рамнотежата помеѓу внесот и елиминираната течност и варира согласно со исхраната, телесната активност, надворешната температура и влажноста на воздухот. Потребата за вода е соодветна на потребата за енергија. За деца од 6 до 13 години потребен
- дневен внес на вода од 1.2 до 1.8 литри односно 5 – 7 чаши, додека за деца од 14 години, по-требен е дневен внес на вода од 2.6 литри (околу 11 чаши) за машки и 2 литри (околу 8 чаши) за женски деца.
25
2. ГЛАВНИ КАТЕГОРИИ НА ХРАНА ОД КОИ СЕ СОСТОЈАТ ОБРОЦИТЕ ЗА УЧЕНИЦИТЕ
1. Житарки и производи од жито
Базата на пирамидата на правилна исхрана, препорачана од СЗО, ја сочинуваат житарките
- производите од житарки. Оваа храна обезбедува најголем дел од енергетските потреби. Најважни житарки се пченица, ‘рж, јачмен, овес, пченка, просо, ориз и хељда. Храната од оваа категорија е богата со скроб (65-75%), добар извор на протеини (7-13%), влакна, ви-тамини од групата Б, минерали и витаминот Е. Производи од жита се брашно, печива, те-стенини, житарки за појадок и останати производи. Се препорачува употреба на житарки од цело зрно, т.н. интегрални житарки и нивни производи.
2. Овошје и зеленчук
Овошјето и зеленчукот се сместени на вториот ред од пирамидата на правилна исхрана, непосредно над житарките. Оваа категорија е богат извор на витамини (витамин Ц, витамин Б6 , витамин Е, каротеноиди, фолати), минерали (железо, магнезиум, калциум, калиум), прости и сложени шеќери (глукоза и фруктоза), пектин и други влакна, овошни киселини
- други состојки кои имаат антиоксидативни својства и го редуцираат ризикот од заболу-вања. Овошјето и зеленчукот имаат голема количина на вода (65-95%), лесно се сварливи, имаат мала енергетска вредност, овозможуваат значајно количество на растворливи и не-растворливи влакна во организмот кои превенираат опстипација и ја регулираат дигестијата (варењето) на храната.
Поделба на овошјето:
l Агруми: портокал, лимон, мандарина, грејпфрут;
l Бобинки и маслинесто овошје: јагоди, малини, капини, боровинки, рибизли, брусница, грозје, дудинки и сл.;
l Јаболчесто овошје: јаболка, круша, дуња, мушмули;
l Костенливо овошје: праски, кајсии, цреши, вишни, нектарини, сливи;
l Јужно – тропско овошје: ананас, авокадо, банани, смокви, киви, манго, папаја;
l Јаткасто овошје и семки: ореви, лешници, бадеми, костени, кикиритки и др.
Поделба на зеленчукот:
l Листест и стеблест зеленчук (разни видови на зелена салата, рукола, спанаќ, зелје, ас-парагус, праз);
l Купусест зеленчук (зелка, карфиол, брокула, кељ);
l Плодест зеленчук (домат, пиперка, тиквички, краставици, артичока); l Луковици (кромид и лук);
l Коренест зеленчук (морков, цвекло, репа, ротквица, целер);
l Легуминозен (мешункаст) зеленчук (грав, грашок, соја, леќа, боранија, наут); l Компирот е класифициран како скробна храна.
Оброците од овошје и зеленчук можат да бидат подготвени од свежо, но и од конзервирано овошје или зеленчук (замрзнато, суво, пастеризирано, стерилизирано). При сервирањето
26
на преработеното овошје и зеленчук, треба да се води сметка за додадените масти, шеќери
- сол. Оброците од овошје претставуваат свежо или конзервирано овошје, овошни сокови
- сушено овошје. Добар начин за сервирање на овошјето претставуваат десертите на база на овошје. Оброкот од зеленчук подразбира свеж или конзервиран зеленчук, во облик на салата, варен или зеленчук како составен дел на јадењето.
3. Суви мешунки
Производите од оваа категорија се богат извор на јаглехидрати (околу 60%) и протеини (20-25%). Поради квалитетните протеини, легуминозите се добра замена за месо и придо-несуваат за здрава исхрана. Обилуваат со витамини од групата Б, особено фолати, како и минерали (железо, магнезиум, фосфор и цинк), но содржат и влакна (25-30%).
4. Млеко и млечни производи
Третиот ред од пирамидата на исхраната ги содржи млекото и млечните производи, месото, живината, рибата и јајцата. Млекото и млечните производи се богат извор на протеини со висока биолошка вредност, витамин А и Б2, калциум и фосфор. Зависно од содржината на млечна маст, млекото може да биде полномасно, кое има 3.5% млечна маст, делумно обез-мастено со најмалку 1.5% и најмногу 1.8% млечна маст и обезмастено млеко кое има најмногу 0.5% млечна маст. Млечните производи на пазарот ги има во форма на сирење, кашкавал, путер, јогурт, кефир и слично.
- Месо, месни преработки, живина, риби, јајца Месо и производи од месо
Месото и производите од месо се богат извор на протеини со голема биолошка вредност, железо, фосфор, магнезиум, цинк и витамини од групата Б.
Месото е најзначаен извор на протеини чија содржина ва- Слика 6. Млеко рира од 15 до 22%. Месото што содржи повеќе протеини, а помалку масти е полесно свар-ливо. Во црвеното месо се вбројуваат јунешко, свинско, јагнешко месо, нивни преработки или јадења подготвени од нив. Неопходно е да се води сметка за содржината на масти и начинот на подготовка на месото.
Живина
Во живина се вбројуваат месото од пиле, кокошка, гуска, патка и мисирка. Живината
- добар извор на протеини и железо, како и витамини од групата Б. Живината, исто така, е особено богат извор на есенцијални аминокисе-лини, но содржи и одредена количина на цинк, кој е неопходен за имунолошкиот сис тем. Во однос на масти, живината содржи мононезаситени масни киселини и мала количина на заситени масти. Најмала количина на масти има во пилешките гради
Слика 7. Производи од месо, месни преработки, живина, риби, јајца
27
(белото месо), потоа во копанот и надкопанот (црвеното месо) и на крај се пилешките крила со најголема содржина на масти. Најголемиот дел од мастите се во кожата на живината, која лесно се отстранува, било пред готвење или потоа.
Риби
Рибите претставуваат една од највредните категории на храна. Содржината на протеини се движи од 17 до 20%, чија сварливост е околу 97%. Содржината на вода е од 75 до 80%, ко-личината на масти е од 0.5 до 20%. Рибата содржи фосфор, калциум, железо, натриум, маг-незиум, јод (морска риба), како и витамини А, Б1 и Б2. Според потеклото, рибата може да биде слатководна и морска. Најчести видови слатководни риби коишто се консумираат се: пастрмка, крап, амур, сом, штука. Морските риби се делат на сини и бели. Во сина риба се вбројуваат скуша и сардина, а во бела ослич, шкрапина и други. Кај морските риби исклучи-телно е поволен составот на мастите, богати со омега 3 масни киселини и витамини А и Д.
Јајца
Јајцата имаат голема биолошка вредност и хранливост. Јајцето содржи 75% вода, 13% про-теини и 12% масти. Јајцето има протеини со поголема биолошка вредност од протеините на останатата храна. Според аминокиселинскиот состав, јајцето има најслични протеини на човековото тело и се сметаат како референтни протеини. Белката не содржи масти, а жолчката содржи 33% масти и значителна количина на холестерол (520 mg/100 g). Јајцата се важни во исхраната на децата заради богатството на хранливи состојки како витамините А, Д, Е и К, како и минерали, особено селен, фосфор, железо и цинк.
6. Масти и масла
Во прехранбената пирамида, мастите и маслата се наоѓаат на врвот што говори за нивното консумирање во мали количини. Има два типа на масти, заситени (главно ги содржи храната од животинско потекло) и незаситени (ги има во храната од растително потекло и во риби-ното масло). Висок внес на масти доведува до голем внес на енергија и зголемување на те-лесната маса. Во секојдневната исхрана на учениците, енергијата што ја даваат мастите треба да изнесува 25-35% од дневниот енергетски внес, при што делот што потекнува од заситените масти не смее да биде поголем од 10%. Исхраната богата со заситени масти е причина за зголемување на холестеролот во крвта и зголемен ризик за појава на кардио-васкуларни заболувања, дијабетес и некои видови на карцином. Во текот на подготовката на оброкот се препорачува додавање на што помала количина на масти и масла или примена на процеси коишто не бараат додавање на масти и масла (варење на пареа). Се препорачува употреба на незаситени масла (сончогледово, маслиново, пченкарно, масло од репа).
7. Сол
Внесот на сол се дефинира како внес на кујнска/готварска сол (натриум хлорид). Дневната потреба на организмот за сол е 3-4 g. Многу видови на индустриски преработена храна содржат поголема количина на сол од физиолошките потреби. Преголем внес на сол до-ведува до зголемување на крвниот притисок и ризик за појава на кардиоваскуларни забо-лувања. Се препорачува намалена употреба на сол во текот на подготовката на храната,
28
како и да не се употребува сол за време на консумирањето на оброкот. За оваа цел се пре-порачува употреба на различни билки и зачини како замена за сол. При избор на храната секогаш треба да се даде предност на онаа која има помала содржина на натриум.
8. Шеќер
Храната и пијалаците богати со шеќер се, исто така, на врвот на пирамидата на исхрана. Овој вид на храна содржи т.н. празни калории и мало количество на есенцијални хранливи состојки. Исхраната богата со шеќер придонесува за појава на кариес. Извор на шеќери се џемот, медот, засладените пијалаци, торти, слатки, сладолед, чоколадо, кондиторски про-изводи и слично. Во текот на подготовката на храната се препорачува употреба на што по-мала количина шеќер како и намалување на количината на шеќер која се додава во топлите напитоци. При сер-вирање на десерти се препорачуваат десерти на база на овошје или млеко наместо слатки кои изобилуваат со шеќер. При изборот секогаш треба да се одберат производи со помалку шеќер што може да се види на декларацијата на производот.
9. Пијалаци
Течностите се неопходни за одржување на
животот. Најсоодветна течност е водата,
но, исто така, се препорачуваат и со-
кови од овошје и зеленчук без дода-
ден шеќер. Најпрепорачливи се
свежо цедените сокови. Исто
така, се препорачуваат овошни
или растителни чаеви, а за
засладување предност се
дава на медот, додека ше-
ќерот се додава во
многу мали количини.
Слика бр. 8 Пирамида на исхраната
3. ПЛАНИРАЊЕ НА ДНЕВЕН ОБРОК
Правилната исхрана за учениците се состои од три главни оброци: појадок, ручек и вечера, како и два меѓуоброка. Помеѓу оброците треба да има најмалку 2 часа растојание. Потребно
- да се воспостави вообичаено време за главните оброци во времетраење од најмалку 30 минути, а за ужините најмалку 15 минути. Се препорачува појадокот да биде после вториот училишен час. Времето на послужување на оброците и распределбата на препорачаниот дневен внес на енергија според оброците се прикажани во Табела бр. 4:
29
Табела бр.5 Распределба на препорачаниот дневен енергетски внес
| Оброк | % од препорачаниот дневен внес |
| Појадок | 20 |
| Прва ужина | 15 |
| Ручек | 35 |
| Втора ужина | 10 |
| Вечера | 20 |
Во табелата за препорачан внес на енергија и бројот на оброци за учениците во однос на должината на престојот во училиште, прикажана е и вечерата заради целосен преглед на оброците.
Препорачаните видови храна за поединечни оброци се прикажани во Табела бр. 6:
Табела бр. б Препорачани видови храна за поединечни оброци
| Оброк | % од дневните енергетски | Препорачани видови храна за одделни оброци | |
| потреби | |||
| Појадок | 20 | Млеко и млечни производи, млечни напитоци кои се свежо пригот- | |
| вени, житни снегулки или леб од цело зрно, јаткасти плодови и | |||
| семки (смелени), сирење, путер, мек маргарин, мармалад, мед, | |||
| млечни намази, свежо приготвени намази од мешунки, намази од | |||
| риба или зеленчук, јајца. | |||
| Ужина | 15 | Сезонско овошје и зеленчук, природни овошни сокови. | |
| Ручек | 35 | Супи, варен зеленчук или мешани варива од зеленчук, компир, ме- | |
| шунки и житарки, комплексни јадења од месо со зеленчук, компир | |||
| и производи од житарки, месо, живина, риба, јајца, салати од свеж | |||
| зеленчук и овошје. | |||
| Ужина | 10 | Млеко, јогурт и други ферментирани млечни производи, млеко со | |
| житни снегулки, пекарски производи од цело зрно, тесто и про- | |||
| изводи од тесто од интегрално зрно: бисквитни теста, бомбици со |
овошје или сирење, пити, штрудли и сл. Овошје, овошни сокови без додаден шеќер.
Основа за пресметување на нормативите во оброците е препорачаниот дневен енергетски внес според возраста и според оброкот.
Препорачаната застапеност на одделни категории храна во планирањето на дневното и неделното мени за ученици е прикажана на следната Табела бр. 7:
30
Табела бр. 7 Препорачана застапеност на одделни категории храна во планирањето на дневното и неделното мени за ученици
Категории на храна
Млеко и млечни производи
Месо, месни преработки, риба, јајца
Мешунки (легуминози) и јаткасти плодови
Житарки, производи од жита и компир
Овошје
Зеленчук
Масти и храна со голем удел на масти
Слатки, компоти, марма-лади, џемови, мед, пудинг, сладолед и слично
Зачини
Вода и напитоци на база на вода
Препорачан вид на храна
Млеко, незасладени млечни напитоци, ферментирани млечни производи со на-малена масленост, но не помалку од 2.5% масленост. Сирење – сите видови на сирење, кашкавал, намази од сирење, млечни намази како и полутврдо сирење. Почесто месо од живина (без кожа), потоа телешко и јунешко месо, а поретко црвено месо (се препорачува немасно свинско и јунешко месо). Месен одрезок, но со забележителна структура на месо (одрезок од пилешки гради, шунка или каре). Филетирана риба без коски. За подготовка на рибина паштета може да се користи и риба од конзерва (туна, сардина и сл.). Јајцата треба да бидат ис-клучиво од кокошка и да бидат добро термички обработени.
Мешунки (грав, леќа, грашок, боранија, соја и др.), свежо подготвени намази, варива од мешунки, густи супи и сл. Јаткастите плодови (ореви, лешници, ба-деми и сл.) и семки (сусам, сончоглед, лен, тиква, мак) треба да бидат прила-годени за консумирање за деца од соодветната возраст (мелени) и најчесто додадени во друга храна.
Леб, печиво, тестенини и останати производи, предност имаат производите од цело зрно (каша од јачмен, просо, ориз, хељда, житни снегулки или мешавина од житни снегулки, пченичен и пченкарен гриз). Компир – како прилог, варен, печен на малку масло, пире или како составен дел на вариво.
Сите видови на свежо/сезонско овошје, незасладени компоти од овошје, су-шено овошје, длабоко замрзнато овошје (само во недостаток на свежо).
Сите видови на свеж/сезонски зеленчук. Длабоко замрзнат или термички об-работен само во случај на недостиг на свеж.
Путер и меки маргарини.
Масла – исклучиво од растително потекло (маслиново, сончогледово, масло од тиква или репка). Да не се користат растителни масла богати со заситени и транс масни киселини (палмино масло, масло од кокосов орев и сл.).
Павлака со 12% млечна маст.
Слатки – подготвени во кујните на училиштето, готови слатки со мала количина на шеќер и маст, предност на производите кои се од цело зрно, без крем ба-зиран на сурови јајца.
Компоти од свежо овошје, најдобро незасладени или засладени со малку шеќер или мед. Во случај на недостиг на овошје, може да се користат индустриски компоти кои се разредуваат со додавање на 20% вода.
Мармалад, џем и мед – предност се дава на оние мармалади и џемови со малку шеќер, но без додаток на вештачки засладувачи. Сите видови на мед. Пудинг – да се подготвуваат млечни пудинзи, предност да се даде на пудинзи подготвени со малку додаден шеќер. Во пудинзите може да се додаде свежо или сушено овошје, како и јаткасти плодови и семки. Млечен сладолед.
Сол – јодирана кујнска сол.
Оцет – јаболков, вински, сок од лимон.
Зачински билки – магдонос, целер, босилок, рузмарин, оригано, нане, ловоров лист, цимет и др.
Вода за пиење.
Чај од билки (камилица, нане, мајчина душица, шипки) или овошен.
За засладување предност да се даде на медот, шеќер се додава во мали ко-личини.
31
Препорачаната фреквенција на категориите на храна при планирање на дневното мени е прикажана на следната табела:
Табела бр. 8 Препорачана фреквенција на категориите на храна при планирање на дневното мени
| Категорија на храна | Фреквенција на консумирање |
| Млеко и млечни производи | Секој ден |
| Месо, живина, јајца, легуминози, | Секој ден, а месо треба да се консумира |
| јаткасти плодови и семиња | до 5 дена неделно |
| Риба | Најмалку 1-2 пати неделно |
| Житарки, производи од житарки и компир | Секој ден |
| Овошје | Секој ден |
| Зеленчук | Секој ден |
| Храна со висок удел на масти, шеќери и сол | Најмногу двапати месечно |
| Вода | Секој ден |
Нутритивно сиромашна храна која се препорачува да се избегнува
Постои храна која воопштено и во училишната исхрана треба да се избегнува или што по-ретко да се консумира. Тоа е храна која не е сосема забранета, но во исхраната треба да се вклучува само повремено, бидејќи не придонесува за формирање на здрави прехран-бени навики. Овие категории на храна се прикажани во Табела бр. 9.
Табела бр. 9 Храна која треба да се избегнува
| Категорија на храна | Објаснување |
| Високопроцесирани индустриски | Содржат голем удел на масти (трансмасти) и шеќери. Вештачки конзер- |
| пекарски и слаткарски производи | ванси, ароми, бои, засилувачи на вкус. |
| Не повеќе од еднаш неделно. | |
| Газирани и негазирани пијалаци | Се произведуваат на основа на вештачки ароми и бои, додаден шеќер. |
| Не повеќе од еднаш месечно (во исклучителни случаи и во разумно мали | |
| количини). | |
| Месни паштети, | Висок удел на трансмасти. |
| чоколадни намази, маргарин | Не повеќе од еднаш месечно (во исклучителни случаи и под посебни |
| околности). | |
| Сите видови на пржена храна | Поради присуство на трансмасти и несакани хемиски соединенија. Не |
| повеќе од двапати месечно. | |
| Сувомеснати производи, месни кон- | Содржат нитрити, адитиви, засилувачи на вкус, вештачки конзерванси. |
| зерви, чадени производи и произ – | Не повеќе од двапати месечно. |
| води со висока количина на МОМ | |
| Инстант-супи и месни концентрати | Содржат голем удел на адитиви, конзерванси, засилувачи на вкус, сол. |
| во коцка | Не повеќе од еднаш во месецот (во исклучителни случаи и во разумно |
| мали количини). | |
32
Исхрана на деца од училишна возраст кои имаат здравствени проблеми
Доколку условите дозволуваат, кај овие деца се препорачува подготовка на соодветни об-роци. Посебните режими на исхрана кај овие деца се однесуваат на:
l Интолеранција или алергија кон одреден вид на храна (млеко, јајца и слично); l Целијакија (интолеранција на глутен);
l Други здравствени нарушувања кои бараат посебен режим на исхрана, како што се дијабетес, хронична бубрежна слабост, дислипидемии, метаболички синдром и слично.
Во ситуации кога детето, поради алергија или интолерантност кон одредена храна (на пр., храна која содржи глутен, кај целијакија) или други заболувања, има потреба од посебен режим на исхрана, потребно е да се специфицира и издвои храната која не смее да се кон-сумира со доставување на медицинска документација од страна на стручно лице. Квали-тетот на храната која се подготвува за овие деца мора да соодветвува со квалитетот на храната која се подготвува согласно со стандардното мени, при што заменските оброци треба да бидат слични на стандардните. При изработката на менито за децата со специјални нутритивни потреби задолжително се препорачува консултација со стручно лице, диетети-чар и диетотерапевт.
Постапки на подготовка на храна
Храната може да се подготвува со различни постапки на механичка и термичка обработка, при што од особена важност е во обработката да се сочува квалитетот и нутритивните вредности на прехранбените производи. Се препорачува оброците да бидат свежо подгот-вени, послужени на соодветна температура и консумирани веднаш по подготовката.
Табела бр. 10 Препорачани видови на термичка обработка на храната
| Вид термичка обработка | Термичка обработка за поединечни | Препораки | |
| оброци | |||
| Варење | Варење во вода | Водата од варењето на зеленчукот | |
| Варење под притисок | и житарките да се користи за супи | ||
| Варење на пареа | и варива | ||
| Динстање/ | Обарување во сопствениот сок | Да не се користи големо | |
| обарување | Обарување со додавање на малку вода и | ||
| количество на масло | |||
| масло кон крајот на процесот | |||
| Печење | Печење во рерна, со малку маснотии или | Може да се додаде мало | |
| во фолија | количество на масло | ||
| Печење на плотна | |||
| Пржење | Пржење со малку масло во парно – | Да не се пржи во длабоко масло | |
| конвекциска печка | |||
Супите и потажите да не се пригреваат поради зголемување на содржината на нитратите во оброкот. Не се препорачува долготрајно печење на високи температури кое води до за-црнување на површината на храната, доаѓа до појава на штетни соединенија (акриламид) кои имаат докажано штетно дејство по здравјето. Децата се особено осетливи на овие ма-
33
терии. При изборот на храна и постап-ките на подготовка на храната за обро-ците на учениците се применуваат петте клуча за безбедност на храната на СЗО, правилата на Добра про-изводна практика (ДПП) и Добра хиги-енска практика (ДХП) и имплементиран НАССР систем, во согласност со Зако-нот за безбедност на храната и подза-конските акти од областа на безбедност на храната.
Слика 9. Оброк за деца во училиште
4. ПРЕПОРАКИ ЗА КРЕИРАЊЕ НА ДВОНЕДЕЛНА ЛИСТА НА ЈАДЕЊА
Табела бр. 11 Двонеделно мени за сезоната есен/зима
| ʻ̖̖̣̔̌Bϭ | |||||
| ʿʽʵʤʪʽʶ | ˀ˄ˋʫʶ | ||||
| ʿʽʻʫʪʫʸʻʰʶ | ˇ̛̬̯̯̌̌B̨̭B̶̠̠͕̌̌Ḅ̖͕̍B̸̠̌ | ʵ̡̱̦̖̹̌B̭̱̪͕̌B̛̹̪̖̯̌̐B̨̭B̧̛̭̬̖̖B̛B | |||
| ̨̨̥̯̦̔̌B̛̪̬̖͕B̭̣̯͕̌̌̌B̸̪̖̖̦̌B̡̛̯̏̌ | |||||
| ʦ˃ʽˀʻʰʶ | ʸ̖͕̍B̪̱̯̖̬͕B̧̛̭̬̖̖͕B̨̠̱̬̯̐ | ʸ̖͕̍B̛̬͕̍̌B̛̪̬̖B̨̔B̡̨̛̥̪̬B̛B̨̡̨̥̬͕̏B | |||
| ̭̣̯͕̌̌̌B̨̨̹̖̦̏Ḅ̸̡̨̌ | |||||
| ˁˀʫʪʤ | ʥ̬̌̚B̛̪̯̌B̨̭B̧̛̭̬̖̖͕B̨̠̱̬̯̐ | ʸ̖͕̍B̸̡̨̖̣̖̦̱̏̌̚B̭̱̪͕̌B̯̌̏̌B̨̛̬̚B̨̭B | |||
| ̡̨̛̪̣̖̹͕B̭̣̯͕̌̌̌B̨̨̹̠̖̏ | |||||
| ʸ̖͕̍B̴̢̨̯̖B̨̏B̨̥̯̖̦̔̌B̨̭̭͕B̭̣̯͕̌̌̌B | |||||
| ̛̭̱̯̣̠̹̌ | |||||
| ʽ̛̖̭̦̏B̡̛̭̦̖̱̣̐ ̨̭B̨̠̱̬̯̐B̛B | |||||
| ̦̦̍̌̌̌ | |||||
| ʻ̖̖̣̔̌BϮ | |||||
| ʿʽʵʤʪʽʶ | ˀ˄ˋʫʶ | ||||
| ʸ̖͕̍B̨̪̯̙̌B̨̔B̸̡̖̣̖̦̱͕̚B̬̭̯̱̬̖̦̌̌B̭̬̥̌̌B | |||||
| ̨̭B̨̥̖̣̖̦B̨̥̖̭͕Ḅ̸̨̡̨̖̦̌̔Ḅ̸̡̨̌ | |||||
| ʦ˃ʽˀʻʰʶ | ʸ̖͕̍B̸̥̣̖̖̦B̦̥͕̌̌̚B̬̖̦̦̔̌B | ʸ̖͕̍B̨̡̬̹̐̌-̨̛̬̏̌̏B̨̭B̨̥̖̭͕B̭̣̯͕̌̌̌B | |||
| ̨̡̨̥̬͕̏B̨̠̱̬̯̐ | ̨̨̹̠̖̏ | ||||
| ˁˀʫʪʤ | ʥ̬̌̚B̛̪̯̌B̨̭B̸̡̖̣̖̦̱͕̚B̨̠̱̬̯̐ | ʸ̖͕̍B̸̡̨̖̣̖̦̱̏̌̚B̭̱̪͕̌B̛̬͕̍̌B̛̪̬̖B̨̔B | |||
| ̡̨̛̥̪̬B̛B̨̡̨̥̬͕̏B̭̣̯͕̌̌̌B̛̪̱̦̔̐ | |||||
| ˋʫ˃ʦˀ˃ʽʶ | ʿ̸̨̛̯̪̖̖̦Ḅ̸̧̛̖̪̌B̨̭B | ʸ̖͕̍B̨̡̛̖̭̐̏̔Ḇ̣̹̐̌B̨̭B̨̨̛̬̯͕̚B̭̣̯͕̌̌̌B | |||
| ̨̨̹̠̖̏ | |||||
| ̡̡̹̣͕̌̌̏̌B̶̠̠̖͕̌B̨̨̥̯̦̔̌B | |||||
| ̛̪̬̖͕B̨̠̱̬̯̐ | |||||
| ʸ̖͕̍B̪̱̯̖̬͕B̧̛̭̬̖̖͕B̨̬̖̦̏̌B | ʸ̖͕̍Ḅ̢̖͕̌B̭̣̯͕̌̌̌B̡̛̛̛̯̥̦̭̏̌Ḅ̸̡̨̌B̨̭B | ||||
| ̶̠̠̖͕̌B̨̠̱̬̯̐ | ̶̡̨̖̣̏ | ||||
34
Табела бр. 12 Нутритивна и енергетска вредност на оброците од двонеделното мени за се-зоната есен/зима
| ʻ̖̖̣̔̌Pϭ | ʻ̖̖̣̔̌PϮ | |||||||||
| 4589 | 5074 | |||||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̐Ϳ | 43 | ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̬̐Ϳ | 44.4 | |||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̐Ϳ | 160.1 | ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̬̐Ϳ | 151.3 | |||||||
| ʿʽʻʫʪʫʸʻʰʶ | ʿʽʻʫʪʫʸʻʰʶ | |||||||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̬̐Ϳ | 14 | ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̬̐Ϳ | 14.7 | |||||||
| ;̬̐Ϳ | ||||||||||
| ʽ̥̖̐̌PϯP;̬̐Ϳ | 0.4 | ʽ̥̖̐̌PϯP;̬̐Ϳ | 0.5 | |||||||
| ʯ̛̛̭̯̖̦̌P̛̥̭̯̌P;̬̐Ϳ | 9.5 | ʯ̛̛̭̯̖̦̌P̛̥̭̯̌P;̬̐Ϳ | 15.7 | |||||||
| 5530 | 4271 | |||||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̬̐Ϳ | 51.1 | ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̬̐Ϳ | 50.7 | |||||||
| ʦ˃ʽˀʻʰʶ | ʺ̛̭̯̌P;̬̐Ϳ | 62 | ʦ˃ʽˀʻʰʶ | ʺ̛̭̯̌P;̬̐Ϳ | 33.5 | |||||
| ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 20.3 | ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 13.6 | |||||||
| ;̬̐Ϳ | ;̬̐Ϳ | |||||||||
| ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P;̬̐Ϳ | 9.9 | ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P;̬̐Ϳ | 4.5 | |||||||
| ʽ̥̖̐̌PϯP;̬̐Ϳ | 1.2 | ʽ̥̖̐̌PϯP;̬̐Ϳ | 0.6 | |||||||
| ʯ̛̛̭̯̖̦̌P̛̥̭̯̌P;̬̐Ϳ | 27.8 | ʯ̛̛̭̯̖̦̌P̛̥̭̯̌P;̬̐Ϳ | 12.9 | |||||||
| 1112/ | 4694 | |||||||||
| 4648 | ||||||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̬̐Ϳ | 45.6 | ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̬̐Ϳ | 49.6 | |||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̬̐Ϳ | 151.1 | ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̬̐Ϳ | 144.8 | |||||||
| ˁˀʫʪʤ | ˁˀʫʪʤ | |||||||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̬̐Ϳ | 12.3 | ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̬̐Ϳ | 12.7 | |||||||
| ;̬̐Ϳ | ;̬̐Ϳ | 16.2 | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌PϯP;̬̐Ϳ | 0.4 | ʽ̥̖̐̌PϯP;̬̐Ϳ | 1 | |||||||
| 10 | ||||||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌P;̡̡̡̣̌ͬʵ) | 1198/ | ʫ̛̦̖̬̠̐̌P;̡̡̡̣̌ͬʵ) | 1155/ | |||||||
| 5007 | 4827 | |||||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̬̐Ϳ | 44.2 | ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̬̐Ϳ | 51.9 | |||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̬̐Ϳ | 144.6 | ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̬̐Ϳ | 156.3 | |||||||
| ˋʫ˃ʦˀ˃ʽʶ | ˋʫ˃ʦˀ˃ʽʶ | |||||||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̬̐Ϳ | 9 | ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̬̐Ϳ | 11.7 | |||||||
| ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 17.4 | ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 17 | |||||||
| ;̬̐Ϳ | ;̬̐Ϳ | |||||||||
| ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P;̬̐Ϳ | 12.4 | ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P;̬̐Ϳ | 4.9 | |||||||
| ʯ̛̛̭̯̖̦̌ơ̥̭̯̌o;̬̐Ϳ | 15.9 | ʯ̛̛̭̯̖̦̌ơ̥̭̯̌o;̬̐Ϳ | 12.1 | |||||||
| 4305 | 5814 | |||||||||
| ʿʫ˃ʽʶ | ʿ̨̛̛̬̯̖̦o;̬̐Ϳ | 39.5 | ʿʫ˃ʽʶ | ʿ̨̛̛̬̯̖̦o;̬̐Ϳ | 49.6 | |||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌o;̬̐Ϳ | 170.2 | ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌o;̬̐Ϳ | 153.6 | |||||||
| ʺ̛̭̯̌o;̬̐Ϳ | 24.7 | ʺ̛̭̯̌o;̬̐Ϳ | 65.9 | |||||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌ọ̡̦̏̌̌o;̬̐Ϳ | 28.7 | ʪ̛̛̖̯̣̦̌ọ̡̦̏̌̌o;̬̐Ϳ | 15.4 | |||||||
| ;̬̐Ϳ | ;̬̐Ϳ | 21.6 | ||||||||
| ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘ơ̥̭̯̌o;̬̐Ϳ | 4 | ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘ơ̥̭̯̌o;̬̐Ϳ | 9.9 | |||||||
| ʯ̛̛̭̯̖̦̌ơ̥̭̯̌o;̬̐Ϳ | 6.5 | ʯ̛̛̭̯̖̦̌ơ̥̭̯̌o;̬̐Ϳ | 28.4 | |||||||
35
Табела бр. 13 Двонеделно мени за сезоната пролет/лето
| ʻ̖̖̣̔̌Tϭ | ||||
| ʿʽʵʤʪʽʶ | ˀ˄ˋʫʶ | |||
| ʿʽʻʫʪʫʸʻʰʶ | ˇ̛̬̯̯̌̌Ṱ̨Ť̶̠̠̌T̛Ṭ̖̯̖̦T | ʿ̡̛̣̖̹̌Ṱ̱̪͕̌Ť̡̨̛̥̬̦̌Ṱ̨Ţ̛̭̬̖̖T̛T | ||
| ̸̡̖̣̖̦̱͕̚T̨̠̱̬̯̐ | ̨̨̥̯̦̔̌T̛̪̬̖͕Ṱ̣̯͕̌̌̌Ṭ̸̡̨̌Ṱ̨T̨̡̨̥̬̏ | |||
| ʸ̖͕̍T̪̱̯̖̬͕Ţ̛̭̬̖̖͕Ť̡̛̪̪̖̬͕T | ʸ̖͕̍Ť̨̪̯̙T̨̔T̸̡̖̣̖̦̱͕̚T̨̛̪̣̦̖̯T | |||
| ̸̡̡̛̛̛̯̏Ṱ̨T̨̛̬̚T̛T̨̥̖̣̖̦T̨̥̖̭͕Ṱ̣̯͕̌̌̌T | ||||
| ̸̠̌ | ̨̨̹̠̖̏ | |||
| ʿ̨̬̠̌Ț̌Ṱ̡̛̛̯̬̦̭̌Ț̸̛̦͕̌T | ʸ̖͕̍T̸̡̨̖̣̖̦̱̏̌̚Ṱ̱̪͕̌T̛̬͕̍̌T̛̪̬̖T̨̔T | |||
| ̨̠̱̬̯̐ | ̡̨̛̥̪̬͕Ṱ̣̯͕̌̌̌T̨̨̹̠̖̏ | |||
| ˋʫ˃ʦˀ˃ʽʶ | ʶ̴̨̡̬̦̣̖̭͕T̨̠̱̬̯͕̐Ť̨̡̨̠̣̍ | ʸ̖͕̍Ṱ̢̪̦̌̌Ṱ̨T̨̛̬̚T̛Ť̶̠̠̖͕Ṱ̣̯͕̌̌̌T | ||
| ̛̪̱̦̔̐ | ||||
| ʿʫ˃ʽʶ | ʧ̱̙̦̏̌̌Ț̶̛̛͕̐̍̌̌T̨̥̯͕̔̌T | ʸ̖͕̍Ṭ̢̖͕̌Ṱ̣̯͕̌̌̌T̶̨̛̛̥̍̍Ṱ̨T̨̛̖̭̦̏T | ||
| ̨̠̱̬̯̐ | ̡̛̭̦̖̱̣̐T̛T̨̬̖̦̦̔̌Ť̨̡̨̠̣̍ | |||
| ʻ̖̖̣̔̌TϮ | ||||
| ʿʽʵʤʪʽʶ | ˀ˄ˋʫʶ | |||
| ʿʽʻʫʪʫʸʻʰʶ | ʸ̖͕̍T̸̥̣̖̖̦Ț̥͕̌̌̚T̨̬̖̦̏̌T | ʸ̖͕̍T̡̨̛̥̪̬Ť̷̥̦̌Ṱ̨T̨̥̖̭͕Ṱ̣̯͕̌̌̌T | ||
| ̨̨̹̠̖̏ | ||||
| ̶̠̠̖͕̌T̨̥̯͕̔̌Ť̸̠ | ||||
| ʸ̖͕̍Ť̡̛̪̣̖̹Ṱ̱̪͕̌T̨̨̛̬̯̚Ṱ̨T̸̡̛̪̖̱̬͕T | ||||
| ̭̣̯͕̌̌̌Ṭ̸̨̡̨̖̦̌̔Ṭ̸̡̨̌ | ||||
| ˁˀʫʪʤ | ʸ̖͕̍T̪̱̯̖̬͕Ť̨̯̬̯̬͕̌Ť̸̠ | ʸ̖͕̍T̛̬͕̍̌T̛̪̬̖T̨̔T̡̨̛̥̪̬T̛T̨̡̨̥̬͕̏T | ||
| ̭̣̯͕̌̌̌T̨̨̹̠̖̏ | ||||
| ˋʫ˃ʦˀ˃ʽʶ | ʧ̱̙̦̏̌̌Ț̶̛̛͕̐̍̌̌T̨̠̱̬̯̐ | |||
ʸ̖͕̍Ť̨̪̯̙T̨̔T̸̡̖̣̖̦̱͕̚T̨̛̪̣̦̖̯T
̡̛̛̪̪̖̬Ṱ̨T̨̥̖̭T̛T̨̛̬͕̚Ṱ̣̯͕̌̌̌T̨̨̹̠̖̏
ʽ̛̖̭̦̏Ṱ̡̛̦̖̱̣̐Ṱ̨T̨̠̱̬̯̐T̛T
̨̡̨̠̣̌̍
36
Табела бр. 14 Нутритивна и енергетска вредност на оброците од двонеделното мени за се-зоната пролет/лето
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌P;̡̡̣̌ͬŬ1Ϳ | 1122/ | ʫ̛̦̖̬̠̐̌P;̡̡̣̌ͬŬ1Ϳ | 1112/ | |||||||
| 4689 | 4648 | |||||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̐Ϳ | 135.7 | ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̐Ϳ | 151.5 | |||||||
| ʺ̛̭̯̌P;̐Ϳ | 45 | ʺ̛̭̯̌P;̐Ϳ | 39.5 | |||||||
| ʿʽʻʫʪʫʸʻʰʶ | ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̐Ϳ | 11.5 | ʿʽʻʫʪʫʸʻʰʶ | ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̐Ϳ | 14.4 | |||||
| ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 18 | ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 15.8 | |||||||
| ;̐Ϳ | ;̐Ϳ | |||||||||
| ;̐Ϳ | ;̐Ϳ | |||||||||
| ʽ̥̖̐̌PϯP;̐Ϳ | 0.4 | ʽ̥̖̐̌PϯP;̐Ϳ | 0.6 | |||||||
| ʯ̛̛̭̯̖̦̌P̛̥̭̯̌P;̐Ϳ | 13.6 | ʯ̛̛̭̯̖̦̌P̛̥̭̯̌P;̐Ϳ | 13.1 | |||||||
| 5488 | 5225 | |||||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̐Ϳ | 35.4 | ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̐Ϳ | 41.4 | |||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̐Ϳ | 166.4 | ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̐Ϳ | 181.7 | |||||||
| ʺ̛̭̯̌P;̐Ϳ | 59.2 | ʺ̛̭̯̌P;̐Ϳ | 40.6 | |||||||
| ʦ˃ʽˀʻʰʶ | ʦ˃ʽˀʻʰʶ | |||||||||
| ;̐Ϳ | ;̐Ϳ | |||||||||
| ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 5.9 | ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 8.3 | |||||||
| ;̐Ϳ | ;̐Ϳ | |||||||||
| ʯ̛̛̭̯̖̦̌P̛̥̭̯̌P;̐Ϳ | 25.3 | ʯ̛̛̭̯̖̦̌P̛̥̭̯̌P;̐Ϳ | 12.2 | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌P;̡̡̣̌ͬŬ1Ϳ | 1212/ | ʫ̛̦̖̬̠̐̌P;̡̡̣̌ͬŬ1Ϳ | 1155/ | |||||||
| 5066 | 4793 | |||||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̐Ϳ | 53.3 | ʿ̨̛̛̬̯̖̦P;̐Ϳ | 41.5 | |||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̐Ϳ | 142.7 | ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌P;̐Ϳ | 150.6 | |||||||
| ʺ̛̭̯̌P;̐Ϳ | 49.6 | ʺ̛̭̯̌P;̐Ϳ | 44.6 | |||||||
| ˁˀʫʪʤ | ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̐Ϳ | 15.4 | ˁˀʫʪʤ | ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̐Ϳ | 13.7 | |||||
| ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 18.4 | ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 16.3 | |||||||
| ;̐Ϳ | ;̐Ϳ | |||||||||
| ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 12.7 | ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 5.4 | |||||||
| ;̐Ϳ | ;̐Ϳ | |||||||||
| ʽ̥̖̐̌PϯP;̐Ϳ | 1 | ʽ̥̖̐̌PϯP;̐Ϳ | 1.1 | |||||||
| 1226/ | 4610 | |||||||||
| 5124 | ||||||||||
| ˋʫ˃ʦˀ˃ʽʶ | ˋʫ˃ʦˀ˃ʽʶ | |||||||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̐Ϳ | 11.4 | ʪ̛̛̖̯̣̦̌P̡̣̦̏̌̌P;̐Ϳ | 16 | |||||||
| ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 13.4 | ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘P̛̥̭̯̌P | 17.3 | |||||||
| ;̐Ϳ | ;̐Ϳ | |||||||||
| ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘´̛̥̭̯̌´ | 4.2 | ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘´̛̥̭̯̌´ | 6.5 | |||||||
| ;̐Ϳ | ;̐Ϳ | |||||||||
| 1108/ | 4656 | |||||||||
| 4631 | ||||||||||
| ʿʫ˃ʽʶ | ʿʫ˃ʽʶ | |||||||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌´̡̣̦̏̌̌´;̐Ϳ | 18.6 | ʪ̛̛̖̯̣̦̌´̡̣̦̏̌̌´;̐Ϳ | 18.9 | |||||||
| ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘´̛̥̭̯̌´ | 15.7 | ʺ̨̨̛̦̦̖̭̯̌̚͘´̛̥̭̯̌´ | 12.6 | |||||||
| ;̐Ϳ | ;̐Ϳ | |||||||||
| ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘´̛̥̭̯̌´ | 7.2 | ʿ̨̛̛̣̦̖̭̯̌̚͘´̛̥̭̯̌´ | 4.8 | |||||||
| ;̐Ϳ | ;̐Ϳ | |||||||||
| ʽ̥̖̐̌´ϯ´;̐Ϳ | 0.4 | ʽ̥̖̐̌´ϯ´;̐Ϳ | 0.5 | |||||||
| ʯ̛̛̭̯̖̦̌´̛̥̭̯̌´;̐Ϳ | 9.5 | ʯ̛̛̭̯̖̦̌´̛̥̭̯̌´;̐Ϳ | 9 | |||||||
37
Ужините треба да задоволуваат 10 до 15% од дневниот препорачан енергетски внес.
Предлог ужини:
- Интегрален варен ѓеврек со јогурт;
- Ладен сендвич;
- Проја со јогурт;
- Печена панцерота со урда и спанаќ;
- Солен мафин со зеленчук;
- Затворена пица;
- Благ мафин со овошје;
- Штрудла со јаболка;
- Интегрална кифла со мармалад;
- Овесна штангла со суво овошје;
- Сендвич со јајце;
- Интегрален перек;
- Проја со интегрално брашно, лен и јогурт;
- Интегрална кифла со урда и јогурт;
- Ролат со урда, маслинки, путер и јогурт.
38
Табела бр. 15 Нутритивна и енергетска вредност на предложените ужини
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘M̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 290.7/1215 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 11.9 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 38.5 | ̐ | ||||||
| ʰ̦̯̖̬̣̖̦̐̌ȍ̬̖̦̌o | ʺ̛̭̯̌ | 10.7 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌Ṃ̡̦̏̌̌ | 3.3 | ̐ | ||||||
| ̡̖̬̖̑̏ǫ̭ǫ̠̱̬̯̐ | ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚M | 3.1 | ̐ | |||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚M | 2.5 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Mϯ | 0.1 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘M̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 267.8/1119 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 15.5 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 23.5 | ̐ | ||||||
| ʸ̖̦̌̔ơ̸̭̖̦̔̏ | ʺ̛̭̯̌ | 12.5 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌Ṃ̡̦̏̌̌ | 3.5 | ̐ | ||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚M | 3.4 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚M | 1.1 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Mϯ | 0.2 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘M̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 294.5/1231 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 11 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 23.3 | ̐ | ||||||
| ʿ̨̬̠̌ǫ̭ǫ̠̱̬̯̐ | ʺ̛̭̯̌ | 17.7 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌Ṃ̡̦̏̌̌ | 1.1 | ̐ | ||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚M | 4.2 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚M | 6.2 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Mϯ | 0.1 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘M̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 275.1/1149 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̸̖̖̦̌ǫ̶̪̦̖̬̯̌̌o | ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 9.9 | ̐ | |||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 35.8 | ̐ | ||||||
| ̨̭o̱̬̔̌ơǒ̢̭̪̦̌ | ʺ̛̭̯̌ | 10.3 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌Ṃ̡̦̏̌̌ | 2.5 | ̐ | ||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚M | 1.7 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
39
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 4.8 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0.1 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 279.3/1167 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 11.7 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 33.9 | ̐ | ||||||
| ˁ̨̣̖̦č̴̛̥̦ | ʺ̛̭̯̌ | 10.8 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 1.3 | ̐ | ||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 2.6 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 1.9 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0.1 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 245.5/1026 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 7.1 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 22.7 | ̐ | ||||||
| ʯ̨̯̬̖̦̌̏̌č̶̛̪ | ʺ̛̭̯̌ | 14.1 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 1.3 | ̐ | ||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 3.7 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 5.7 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0.1 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 248.5/1038 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 3.5 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 30.7 | ̐ | ||||||
| ʥ̣̌̐č̴̛̥̦c̨̭c | ʺ̛̭̯̌ | 12.8 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 1.5 | ̐ | ||||||
| ̨̨̹̠̖̏ | ||||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 2.6 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 7.8 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 284.9/1190 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 4.5 | ̐ | ||||||
| ˌ̯̬̱̣̔̌c̨̭č̨̡̠̣̍̌ | ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 37.9 | ̐ | |||||
| ʺ̛̭̯̌ | 13.8 | ̐ | ||||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 2.7 | ̐ | ||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 2.4 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
40
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 9 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0.5 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 314.1/1312 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 7.6 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 53.6 | ̐ | ||||||
| ʰ̦̯̖̬̣̦̐̌̌ỵ̴̡̛̌y | ʺ̛̭̯̌ | 8.2 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 3.8 | ̐ | ||||||
| ̨̭y̥̬̥̣̌̌̌̔ | ||||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 1.7 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 4.4 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 270.6/1131 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 5.7 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 45.9 | ̐ | ||||||
| ʽ̖̭̦̏̌y̹̯̦̣̌̐̌y̨̭y | ʺ̛̭̯̌ | 8.9 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 4.8 | ̐ | ||||||
| ̨̭̱̏y̨̨̹̠̖̏ | ||||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 1.9 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 4.2 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 1.6 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 319.4/1335 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 19.1 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 23.5 | ̐ | ||||||
| ˁ̸̛̖̦̔̏y̨̭y̶̠̠̖̌ | ʺ̛̭̯̌ | 16.7 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 3.1 | ̐ | ||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 4.5 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 1.4 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0.2 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 298.3/1246 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʰ̦̯̖̬̣̖̦̐̌y̡̪̖̬̖y̨̭y | ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 13.6 | ̐ | |||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 48.1 | ̐ | ||||||
| ̨̠̱̬̯̐ | ʺ̛̭̯̌ | 7.2 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 5.6 | ̐ | ||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 1.8 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
41
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 0.8 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0.1 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 341.1/1425 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 12.7 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 30.2 | ̐ | ||||||
| ʿ̨̬̠̌H̨̭H̨̛̦̯̖̬̣̦̐̌H | ʺ̛̭̯̌ | 19.7 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 3.3 | ̐ | ||||||
| ̨̬̹̦͕̍̌Ḥ̖̦H̛H̨̠̱̬̯̐ | ||||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 4.6 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 6.1 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0.9 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 379.6/1586 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 14.4 | ̐ | ||||||
| ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 42.6 | ̐ | ||||||
| ʰ̦̯̖̬̣̦̐̌̌Ḥ̴̡̛̌H | ʺ̛̭̯̌ | 17.2 | ̐ | |||||
| ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 2.4 | ̐ | ||||||
| ̨̭H̱̬̔̌H̛H̨̠̱̬̯̐ | ||||||||
| ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 3.4 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 6.2 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0.1 | ̐ | ||||||
| ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ʫ̔͘J̡̥̖̬̌ | |||||||
| ʫ̛̦̖̬̠̐̌ | 332.7/1390 | ʶ̡̡̣̌ͬʵ | ||||||
| ʿ̨̛̛̬̯̖̦ | 13 | ̐ | ||||||
| ˀ̨̣̯̌H̨̭H̱̬͕̔̌H | ʵ̵̛̛̣̖̬̯̌̐̔̌ | 30.3 | ̐ | |||||
| ʺ̛̭̯̌ | 17.9 | ̐ | ||||||
| ̡̛̛̥̭̣̦͕̌H̪̱̯̖̬H̛H | ʪ̛̛̖̯̣̦̌J̡̣̦̏̌̌ | 1.2 | ̐ | |||||
| ̨̠̱̬̯̐ | ʺ̨̨̛̛̦̦̖̭̯̖̦̌̚J | 4.6 | ̐ | |||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʿ̨̛̛̛̣̦̖̭̯̖̦̌̚J | 3.3 | ̐ | ||||||
| ̛̥̭̯̌ | ||||||||
| ʽ̥̖̐̌Jϯ | 0.1 | ̐ | ||||||
КУЛТУРА НА ХРАНЕЊЕ
Училишниот оброк не претставува само задоволување на енергетските и нутритивните по-треби, туку претставува и важен социјален аспект кој влијае врз хигиенските навики на де-тето, влијае врз усвојувањето на правилните прехранбени навики и овозможува унап редување на меѓучовечките односи и намалување на ризикот од појава на нарушена исхрана (потхранетост, анорексија, булимија). Дополнително, сервирањето на храната треба да биде визуелно прифатливо за децата.
42
FAO/WHO. Codex Alimentarius Food hygiene- Basic texts -Fourth edition. Rome 2009. A-alilbel at http://www.fao.org/docrep/012/ a1552e/a1552e00.pdf 4.
FAO/WHO. Codex Alimentarius Pre-ention and reduction of food and feed contamination. Rome. A-ailable at http://www.rlc.fao.org/ en/publications/cccf-2012/
FAO/WHO. Codex Alimentarius. GENERAL PRINCIPLES OF FOOD HYGIENE. CAC/RCP 1-1969 Re- 2-2003
Ѓорѓев Д, Кендровски В, Ристовска Г, Димитровска З. Хигиена на храна и исхрана. Уни-верзитет „Св. Кирил и Методиј“, Медицински факултет Скопје; 2008.
Ристовска Г, Мемети Ш, Данев М. Основи знаења за безбедност на храната- прирачник за оператори со храна. Институт за јавно здравје на Република Македонија. Скопје, 2018.
Министерство за здравство на РМ. Дирекција за храна. Чекор по чекор до НАССР – При-рачник за трговци со храна и угостители. Скопје 2008.
Закон за безбедност на храната (пречистен текст). Достапно на http://www.f-a.go-.mk/jdown-loads/Zakon%20Za%20Bezbednost%20 Na%20Hranata/zakon_za_bezbednost_na_hranata_-_precisten_ tekst.pdf
Правилник за посебните барања за безбедност на додатоците на исхрана. „Службен весник на РМ“ бр. 68/2018.
Министерство за образование и наука. Правилник за стандардите за исхраната и за обро-ците во основно училиште. Скопје 2018
Министерство за образование и наука. Нацрт-упатство за правилна примена на Правил-никот за стандардите за исхраната и за оброците во основно училиште, Скопје 2018
Nacionalne smjernice za prehranu učenika u osno-nim školama, Ministarst-o zdra-lja Republike Hr-atske, Zagreb, 2013.
Updates on the management of se-ere acute malnutrition in infants and children, WHO, 2013
Guideline – Use of multiple micronutrient powders for point-of-use fortification of foods con-sumed by infants and young children aged 6–23 months and children aged 2–12 years, WHO, 2016
43
| 44 |
| ʿ̨̛̬̣̐Tϭ͘TTTʶ̨̨̦̯̬̣̖̦Ṭ̛̭̯Ť̚T̛̪̬̖̥Ț̌Ť̵̬̦̌ | |||||||
| ̯̱̥̔̌: | ̬̖̥̖̏: | ˃̨̨̬̦̭̪̬̯̦̌Ṱ̨̬̖̭̯̔̏: | ʪ̸̨̱̍̌̏̏̌͗ | ||||
| ʿ̨̨̛̬̏̔̚T | ʶ̸̨̛̛̣̦̌ | ˁ̡̛̛̖̬̭T̨̬̠̍ | |||||
| ПРИЛОЗИ |
- ˃̨̨̨̬̦̭̪̬̯̦̯̌y̨̭̬̖̭̯̔̏y̖ ̨̏y̨̬̔̍̌y̵̡̛̛̖̦̭̐̌y̨̨̭̭̯̠̍̌y̛y̦̖̥̌y̶̛̦̌̚y̌̚y̨̛̪̬̭̱̭̯̏y̦̌y̶̛̛̹̯̖̯̦
- ʿ̡̧̱̯̌̏̌̌̌y ̦̌y ̵̬̦̯̌̌̌y ̭̖y ̨̛̦̖̹̯̖̯̖̦͕y ̨̭y ̶̡̛̖̣̬̠͕̔̌̌̌y y ̨̏y ̡̛̛̬̥̯̖̌y ̦̌y ̨̡̨̬̯y ̦̌y ̨̱̪̯̬̖̍̌y ̦̖̥̌y ̨̛̪̬̭̱̭̯̏y ̦̌y
̛̭̯̬̦̌y̯̖̣̌ ϯ͘yˁ̛̥̬̦̯̯̖̌̚y̨̨̛̛̪̬̏̔̚y̭̖y̦̌y̯̖̥̪̖̬̯̱̬̌̌y̨̪̔y-180C
Ƒ
- ̛̬̣̖̦̯̖̌̌̔̚y̨̨̛̛̪̬̖̏̔̚y̭̖y̦̌y̯̖̥̖̪̬̯̱̬̌̌y̨̪̔ 50C
Ƒ
ʪ̨̡̨̡̣̱y̨̨̯̬̦̭̪̬̯̦̯̌y̨̭̬̖̭̯̔̏ỵ̛̛y̨̨̨̛̪̬̯̏̔̚y̦̖y̛̐ỵ̨̨̱̌̔̏̏̌̚y̨̛̬̖̦̖̖̦̯̖̐̏̔y̡̛̛̛̬̯̬̱̥y͕y̴̨̛̛̦̬̥̬̠̌y̨̐y ̡̨̨̨̨̬̭̯̯̌̏̔̏y̛y̦̖y̨̐y̴̢̛̪̬̠̌̌y̵̬̦̯̌̌̌
ɉɪɢɥɨɝaпaɍɩɚɬɫɬɜɨaɡɚaɦɢɟʃɟaɧɚaɪɚɰɟ
45
ɉɪɢɥɨɝcɛɪкпcccɉɨɫɬɚɩɤɚcɡɚcɦɢɟʃɟcɧɚc
ɪɚɰɟɬɟ
46
| ʿ̨̛̬̣̐a̬̍͘a4 ʿ̨̬̬̥̐̌̌ǎ̚a̸̧̛̭̯̖̖ | |||||
| ̨̨̛̪̬̭̯̬̠̌ | |||||
| ʿ̨̨̛̬̭̯̬̠̌x̌̚x̨̨̨̡̪̯̔̐̏̌x̦̌x | ̨̦̖̦̔̏ | ̨̦̖̖̣̦̔ | ʺ̸̨̖̭̖̦ | ||
| ̵̬̦̯̌̌̌ | |||||
| ̶̛̥̦̌̐̌ | |||||
| ˁ̛̦̯̬̖̦̌̌x̨̡̣̍ | |||||
| ̴̛̛̛̬̙̖̬̔ | |||||
| ʪ̨̨̬̦̏x̨̥̖̭̯ | |||||
| ˃̨̛̬̦̭̪̬̯̦̌x̨̛̣̏̌̚ | |||||
| 47 |
| ɉɪɢɥɨɝcɛɪдc5 Ɋɚɛɨɬɧɨcɭɩɚɬɫɬɜɨcɡɚcɱɢɫɬɟʃɟ ɢcɞɟɡɢɧɮɟɤɰɢʁɚ | ||||||||
| ̴̴̶̡̛̬̖̖̦̠̌ | ʪ̨̦̖̦͕̏ ̨̦̖̖̣̦̔ ͕ ̨̪ ̨̪̯̬̖̍̌ | |||||||
| ̨̨̨̨̬̦̭̯̔̐̏ | ||||||||
| ʿ̨̨̛̬̭̯̬̠̌ ͕ ̨̪̬̖̥͕̌ | ||||||||
| ̨̨̯̬̦̭̪̬̯̦̌ ̨̨̛̣̏̚ | ||||||||
| ˁ̡̨̛̛̣̯̏ ̨̛̪̭ | ʿ̶̨̬̖̱̬̔̌ ̌̚ ̸̧̛̭̯̖̖ ̛ ̴̶̡̛̛̖̦̖̠̔̌̚ | |||||||
| 1.̵̸̡̨̛̥̖̦̌ ̨̧̯̭̯̬̦̱̖̌̏̌ ̦̌ ̶̨̨̛̭̯̯̌ ̨̔ ̵̬̦̌̌ ̛ ̨̯̪̌̔ | ||||||||
| .Ϯ͘ ̨̡̨̡̣̱̔ ̖ ̨̨̪̯̬̖̦̍ ̸̡̧̛̭̣̱̱̖̏̌ ̦̌ ̛̪̬̯̯̖̌̌̌ ̨̔ ̭̯̬̱̠̌ | ||||||||
| ϯ͘ ̧̦̦̖̭̱̖̌̏̌ ̦̌ ̨̬̭̯̬̌̏ ̨̔ ̖̯̖̬̖̦̯̔̐ ̌̚ ̨̧̭̯̬̦̱̖̌̏̌ ̦̌ | ||||||||
| ̨̛̛̥̭̦̯̯̖̌ ̛ ̸̨̛̛̦̖̭̯̯̠̯̌̌ | ||||||||
| ϰ͘ ̧̛̛̥̖̏̌̚ ̨̭ ̨̏̔̌ ̭̖ ̨̡̖̔̔̌ ̭̖ ̨̛̯̭̯̬̦̌ ̨̖̯̖̬̖̦̯̯̔̐ | ||||||||
| ϱ ̨̭̱̏ ̸̧̛̭̯̖̖ ̛̛̣ ̛̬̱̔̐ ̨̛̥̖̯̔ ̌̚ ̨̧̯̭̯̬̦̱̖̌̏̌ ̦̌ ̣̯̏̌̐̌̌ | ||||||||
| ϲ͘ ̧̦̦̖̭̱̖̌̏̌ ̦̌ ̨̬̭̯̬̌̏ ̌̚ ̴̶̡̛̛̖̦̖̠̔̌̚ ̨̭̪̬̖̔ ̨̨̱̪̯̭̯̌̏ ̦̌ | ||||||||
| ̨̨̨̛̛̪̬̯̖̣̯̏̔̚ | ||||||||
| ϳ͘ ̧̛̛̭̪̬̖̌ ̦̌ ̴̶̨̛̛̛̖̦̖̦̭̯͕̔̚ ̯̥̱̌ ̡̖̌̔ ̨̹̯ ̭̖ ̸̨̪̬̖̪̬̱̌̏̌ | ||||||||
48
ПРИРАЧНИК
за операторите со храна
во училишните установи
Распоред за консултативни средби со учениците по предметите математика и македонски јазик
Понеделник 26.10.2020
| 16:00 – 16:30 | 16:35 – 17:05 | 17:10 – 17:40 | 17:45 – 18:15 | |
| Емилија Д. (математика) | 8В 2 | 8В 3 | 8В 1 | |
| Јованка З. (македонски ј.) | 8В 1 | 8В 2 | 8В 3 |
Вторник 20.10.2020
| 16:00 – 16:30 | 16:35 – 17:05 | 17:10 – 17:40 | 17:45 – 18:15 | |
| Емилија Д. (математика) | 9Б 1 | 9Б 2 | 6А 1 | 6А 2 |
| Јованка З. (македонски ј.) | 9Б 2 | 9Б 1 | 9А 1 | 9А 2 |
| Влатко Г. (математика) | 9В | 9А 2 | 9А 1 | |
| Марија Б. (македонски ј.) | 9В | 7А 1 | 7А 2 | 7А 3 |
| Весна Т. (македонски ј.) | 6В 1 | 6В 2 | 6Б 1 | 6Б 2 |
| Љупка Г. (математика) | 6В 2 | 6В 1 | 6Б 2 | 6Б 1 |
Среда 21.10.2020
| 16:00 – 16:30 | 16:35 – 17:05 | 17:10 – 17:40 | 17:45 – 18:15 | |
| Емилија Д. (математика) | 8А 2 | 8А 3 | 8А 1 | |
| Јованка З. (македонски ј.) | 8А 1 | 8А 2 | 8А 3 | |
| Влатко Г. (математика) | 7А 1 | 7А 2 | 7А 3 | |
| Весна Т. (македонски ј.) | 6А 1 | 6А 2 | 7Б 1 | 7Б 2 |
Четврток 22.10.2020
| 16:00 – 16:30 | 16:35 – 17:05 | 17:10 – 17:40 | 17:45 – 18:15 | |
| Емилија Д. (математика) | 8Б 2 | 8Б 3 | 8Б 1 | |
| Јованка З. (македонски ј.) | 8Б 1 | 8Б 2 | 8Б 3 | |
| Влатко Г. (математика) | 7В 2 | 7В 1 | 7Б 1 | 7Б 2 |
| Весна Т. (македонски ј.) | 7В 1 | 7В 2 |
Распоред со времетраење на часови и одмори
Распоред на часови за предметна настава во учебната 2020/21
Распоред на часови за одделенска настава во учебнатa 2020/21
Одд. |
НАСТАВНИК | час | ПОНЕДЕЛНИК | ВТОРНИК | СРЕДА | ЧЕТВРТОК | ПЕТОК | ||
Ia |
ТРИПУНОВА
СТЕВКОВСКИ ДАНИЕЛА |
1 | Англиски јазик | Македонски јазик | Англиски јазик | Македонски јазик | Ф З О | ||
| 2 | Ф З О | Математика | Македонски јазик | Математика | Македонски јазик | ||||
| 3 | Македонски јазик | Општество | Математика | Ф З О | Македонски јазик | ||||
| 4 | Математика | Природни науки | Ликовно образование | Природни науки | Математика | ||||
| 5 | Музичко образование | Ликовно образование | Музичко образование | ||||||
I б |
АРАНГЕЛОВА ВЕСНА |
1 | ФЗ О | Македонски јазик | Англиски јазик | Ф З О | Македонски јазик | ||
| 2 | Англиски јазик | Музичко образование | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | ||||
| 3 | Природни науки | Математика | Математика | Математика | Математика | ||||
| 4 | Македонски јазик | Општество | Ликовно образование | Природни науки | Музичко образование | ||||
| 5 | Музичко образование | ФЗ О | Ликовно образование | ||||||
I в |
КИТАНОСКА МИЛКА |
1 | Англиски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | ||
| 2 | Математика | Математика | Англиски јазик | Ф З О | Ф З О | ||||
| 3 | Македонски јазик | Ф З О | Математика | Математика | Математика | ||||
| 4 | Македонски јазик | Природни науки | Општество | Ликовно образование | Природни науки | ||||
| 5 | Музичко образование | Ликовно образование | Музичко образование | ||||||
II а |
НИКОЛОВА БЛАГИЦА | 1 | Ф З О | Математика | ФЗ О | Математика | Англиски јазик | ||
| 2 | Македонски јазик | Македонски јазик | М атематика | Македонски јазик | Математика | ||||
| 3 | Математика | Музичко образование | Англиски јазик | Македонски јазик | Ф З О | ||||
| 4 | Општество | Природни науки | Македонски јазик | Природни науки | Македонски јазик | ||||
| 5 | Час на одд.заедница | Ликовно образование | Музичко образование | Ликовно образование | |||||
| 6 | |||||||||
II б |
ПЕЛИВАНОВА ПАВЛИНКА | 1 | Македонски јазик | Математика | Македонски јазик | Математика | Македонски јазик | ||
| 2 | Математика | Македонски јазик | Математика | Македонски јазик | Англиски јазик | ||||
| 3 | Општество | Природни науки | ФЗ О | Македонски јазик | Математика | ||||
| 4 | Музичко образование | Ф З О | Музичко образование | Природни науки | ФЗ О | ||||
| 5 | Час на одд.заедница | Ликовно образование | Англиски јазик | Ликовно образование | |||||
| 6 | |||||||||
II в |
БОШЕВА НАДИЦА |
1 | Македонски јазик | Математика | Македонски јазик | Математика | Македонски јазик | ||
| 2 | Математика | Ф З О | Математика | Македонски јазик | Математика | ||||
| 3 | Општество | Македонски јазик | Музичко образование | Македонски јазик | Англиски јазик | ||||
| 4 | ФЗ О | Природни науки | Англиски јазик | Природни науки | Ликовно о образование | ||||
| 5 | Час на одд.заедница | Музичко образование | ФЗ О | Ликовно образование | |||||
| 6 | |||||||||
III а |
НАУМЧЕВА
МИЦКА |
1 | Македонски јазик | Англиски јазик | ФЗО | Англиски јазик | Англиски јазик | ||
| 2 | Математика | Математика | Математика | Македонски јазик | Математика | ||||
| 3 | ФЗО | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | ||||
| 4 | Природни науки | Ликовно образование | Општество | Природни науки | Работа со компјутери | ||||
| 5 | Музичко образование | Ликовно образование | Музичко обр. | Математика | Работа со компјутери | ||||
| 6 | Час на одд.заедница | ФЗО | |||||||
III б |
ИЛИЕВАНИКОЛИНКА |
1 | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | ||
| 2 | Математика | Математика | Македонски јазик | Природни науки | Математика | ||||
| 3 | Природни науки | Англиски јазик | Математика | Англиски јазик | Англиски јазик | ||||
| 4 | Музичко образование | Ликовно образование | Општество | Математика | Работа со компјутери | ||||
| 5 | Ф З О | Ликовно образование | Музичко обр. | Ф З О | Работа со компјутери | ||||
| 6 | Час на одд.заедница | Ф З О | |||||||
III в |
РИСТОВА ЛИЛЈАНА | 1 | Македонски јазик | Математика | Математика | Математика | Математика | ||
| 2 | Математика | Англиски јазик | Ф З О | Англиски јазик | Англиски јазик | ||||
| 3 | Природни науки | Македонски јазик |
|
Македонски јазик | Македонски јазик | ||||
| 4 | Музичко образование | Ликовно образование | Македонски јазик | Ф З О | Работа со компјутери | ||||
| 5 | Час на одд.заедница | Ликовно образование | Општество | Природни науки | Работа со компјутери | ||||
| 6 | Ф З О | Музичко образование | |||||||
IV а |
ВЕРМЕНЦАЛИЕВА СНЕЖЕНА | 1 | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | ||
| 2 | Англиски јазик | Математика | Англиски јазик | Математика | Математика | ||||
| 3 | Математика | Природни науки | Математика | Ф З О | Музичко ообразование | ||||
| 4 | Општество | Музичко ообразование | Општество | Работа со компјутери | Природни науки | ||||
| 5 | Ликовно образование | Техничко образование | Ф З О | Работа со компјутери | Ф З О | ||||
| 6 | Ликовно образование | Час на одд.заедница | Англиски јазик | ||||||
| 7 | |||||||||
IV б |
МОЈСОВА
ДАНИЦА |
1 | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | ||
| 2 | Математика | Математика | Математика | Математика | Математика | ||||
| 3 | Англиски јазик | Музичко образование | Англиски јазик | ФЗО | Музичко образ. | ||||
| 4 | Општество | Природни науки | Општество | Работа со компјутери | Англиски мјазик | ||||
| 5 | Ликовно образование | Техничко образование | ФЗО | Работа со компјутери | Природни науки | ||||
| 6 | Ликовно образование | Час на одд.заедница | ФЗО | ||||||
| 7 | |||||||||
IV в |
СПАНЏОВА РАДИЦА | 1 | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | ||
| 2 | Математика | Математика | ФЗО | Математика | Математика | ||||
| 3 | Англиски јазик | Музичко образование | Општество | Работа со компјутери | Музичко образование | ||||
| 4 | Општество | Природни науки | Англиски јазик | Работа со компјутери | Природни науки | ||||
| 5 | Ликовно образ. | Техничко образование | Математика | ФЗО | Англиски јазик | ||||
| 6 | Ликовно образ. | Одделенска заедница | ФЗО | ||||||
| 7 | |||||||||
Va |
АНДРЕЕВА РАДИЦА |
1 | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Техничко образование | ||
| 2 | Математика | Математика | Математика | Математика | Техничко образование | ||||
| 3 | Општество | Англиски јазик | Општество | ФЗО | Македонски јазик | ||||
| 4 | ФЗО | Природни науки | ФЗО | Англиски јазик | Математика | ||||
| 5 | Музичко образование | Работа со компјутери | Музичко образование | Ликовно образ. | Природни науки | ||||
| 6 | Час на одд.заедница | Работа со компјутери | Ликовно образ. | Англиски јазик | |||||
| 7 | Додатна настава | ||||||||
V б |
ЈОРДАНОВ
ЉУПЧО |
1 | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски | Македонски јазик | ||
| 2 | Математика | Математика | Математика | Математика | Математика | ||||
| 3 | Општество | Музичко образование | Работа со компјутери | Општество | Природни науки | ||||
| 4 | Ликовно образование | ФЗО | Работа со компјутери | Музичко образование | Англиски јазик | ||||
| 5 | ФЗО | Природни науки | Ликовно образование | Час на одд.заедница | Техничко образование | ||||
| 6 | Англиски јазик | ФЗО | Англиски јазик | Техничко образование | |||||
| 7 | Математика | ||||||||
V в |
ЈОРДАНОВА
ТАТЈАНА |
1 | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | Македонски јазик | ||
| 2 | Математика | Математика | Математика | Математика | Математика | ||||
| 3 | Општество | Музичко образование | Работа со компјутери | Општество | Техничко образование | ||||
| 4 | Ликовно образование | ФЗО | Работа со компјутери | Музичко образование | Техничко образование | ||||
| 5 | ФЗО | Англиски јазик | Ликовно образование | Англиски јазик | Англиски јазик | ||||
| 6 | Природни науки | ФЗО | Час на одд.заедница | Природни науки | |||||
| 7 | |||||||||
| Милка Мркева: 2а, 2б, 2в | Олгица Каровска: 1б, 1в, 3а,3б, 3в, 5а, 5б, 5в | Даниела Мојсов: 1а, 4а, 4б, 4в | |||||||
СООПШТЕНИЕ!
Почитувани родители на нашите идни првачиња, Ве известуваме дека потврдата за извршен стоматолошки преглед, која ви е потребна за упис, ја добивате од надлежна здравствена установа.
Согласно протоколот за работа потребно е телефонски да ја исконтактирате службата за детска и превентивна стоматологија и да го закажете вашиот термин на тел. 078 236 349.
Избери средно општинско училиште „Киро Спанџов – Брко“
„Избери средно што е вредно„ е мотото со кое средното општинско училиште „Киро Спанџов Брко“ доставува понуда за упис на Вас почитувани полуматуранти.
Разгледајте и донесете одлука вредна за споменување.
Со почит кон Вас и Вашата иднина со препораки за најдобар избор!!!
🙂Вашето основно училиште „Гоце Делчев“
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=2212146032265032&id=1831828573630115
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=2211322769014025&id=1831828573630115
Оглас зa пофалби, награди и избор на првенец/ци
